Cô Hàng Xén
-- Thåch Lam




ô Tâm b§t mŒt h£n Çi khi nhìn thÃy cây Ça và cái quán gåch l¶ ra trong sÜÖng mù. Cùng m¶t lúc, dãy tre ÇÀu làng gÀn h£n låi, cành tre nghiêng ngä dܧi gió th°i và nghe thÃy ti‰ng lá rào rào và ti‰ng thân tre cót két. Cô s¡p vŠ ljn nhà rÒi, gánh hàng trên vai nhË Çi, và nh»ng cái uÓn cong cûa Çòn gánh bây gi© nhÎp v§i chân cô bܧc mau. Cô thÃy ch¡c då và Ãm cúng trong lòng, bÕ h£n n‡i lo s® tØ nãy vÅn quanh quÄn trong trí khi cô qua quãng ÇÒng r¶ng, trÖ gÓc rå dܧi gió bÃc vi vút tØng cÖn.

Qua cái c°ng gåch cÛ, cô vào h£n trong làng. Ngõ tÓi hÖn, ÇÃt mÃp mô vì trâu bܧc, nhÜng cô thu¶c ÇÜ©ng lÓi l¡m. Chân cô dÅm lên lá tre khô và tai nghe ti‰ng xao xác Çã quen; mùi bèo ª dܧi ao và mùi rå ܧt ÇÜa lên Äm ܧt. ñi ngang các nhà quen, cô thÃy ánh sáng Çèn chi‰u qua rào, và ti‰ng nh»ng ngÜ©i quen thu¶c ª trong ÇÜa ra.

-- "€, bác cä Sï Çã vŠ rÒi". LÀn nào hàng bác cÛng bán h‰t s§m, bác cÛng ra vŠ trܧc vì nhà có con m†n. Còn cô, cô cÛng có th‹ vŠ s§m ÇÜ®c vì ch® chiŠu cÛng v¡ng ngÜ©i mua. NhÜng cô còn cÙ vui chÎ vui em, lÀn khÀn ª låi. "ChÌ tåi con Liên nó cÙ gi» mình Ç‹ vŠ m¶t th‹. Bây gi© nó Çã vŠ ljn nhà chÜa ?"

Cô Tâm låi nghï ljn mình, mË già Çang mong Ç®i và các em Çang nóng ru¶t vì quà. Gói kËo bÕng cô Çã gói cÄn thÆn Ç‹ ª dܧi thúng, m‡i ÇÙa së ÇÜ®c hai cái. Ch¡c h£n chúng së vui mØng l¡m.

Tâm v¶i vã bܧc mau. Trܧc Çình, sân gåch r¶ng ÇÀy bóng tÓi và yên l¥ng; con sÃu Çá vÅn phøc yên trên bŒ ª ngoài, hình dáng quen thuôc quá. B‡ng cô dØng låi; cô sušt va phäi m¶t ngÜ©i ª ngõ rë ra. NgÜ©i kia cÛng tránh sang bên, sát vào hàng rào. NhÜng Tâm nhÆn ra ngay:

-- Bác MÏ ÇÃy Ü ? ñi Çâu mà tÓi th‰ ?

NgÜ©i kia ti‰n m¶t bܧc, nhìn tÆn m¥t: "Ai ? A, cô Tâm, cô Çi ch® vŠ."

Tâm Çã bܧc xa rÒi, hàng tre vi vút thêm, tr©i låi lÃm tÃm mÜa lånh rÖi xuÓng m¥t. Cô Çi qua nhà bà cø Nhiêu rÒi vŠ ljn ngõ. Cánh cºa g‡ chÜa Çóng. Cô xoay ÇÀu Çòn gánh ÇÄy cºa rÒi bܧc vào. TÃt cä cái tÓi tæm rét mܧt, và cánh ÇÒng hoang v¡ng cô Ç‹ låi ª ngoài. ñây là nhà rÒi. Mùi phân trâu nÒng Ãm s¥c ngay vào c°; thoáng qua, cô nghe ti‰ng chân trâu ÇÆp trong chuÒng. Con vá thÃy Ƕng sûa lên, rÒi chåy låi vÃp vào chân quÃn quít. Trong nhà mÃy ÇÙa em reo:

-- A, á. ChÎ Tâm Çã vŠ.

Tâm Ç¥t gánh ª trên thŠm. Ánh Çèn chi‰u ra, cô thÃy quÀn áo lÃm tÃm ܧt vì mÜa bøi. Th¢ng Lân chåy ra trܧc nhÃt, xušt n»a vÃp vào cºa b¿c bàn. RÒi th¢ng Ái, con Bé cÛng theo ra.

-- Quà cûa chúng em Çâu, chÎ ?

Nó cúi xuÓng ÇÎnh løc vào gánh hàng, Tâm v¶i bäo em:

-- ƒy ch§, Ç‹ chÎ lÃy cho, không khéo v« cä kính.

Cô nhìn xuÓng ô hàng; mÜa chÌ hÖi ph§t trên kính, chÜa viŒc gì. Hàng không có cái gì ܧt.

-- KËo Çây, m‡i ÇÙa hai chi‰c.

Chúng nó xúm cä chung quanh chÎ.

-- Em bé ngoan ngoãn quá, Çây phÀn riêng chÎ dành em Çây này.

B‡ng ti‰ng dÎu dàng cûa bà Tú ª dܧi nhà ÇÜa lên:

-- Tâm con Çã vŠ ÇÃy Ü ?

-- ThÜa u, vâng å.

Bà Tú ljn d¡t lÛ con, khë bäo:

-- Chúng mày háu æn quá, không Ç‹ cho chÎ vào ljn nhà n»å RÒi quay låi Tâm:

-- Con rºa chân tay rÒi Çi æn cÖm kÈo Çói. Sao vŠ mu¶n th‰, con ?

-- ThÜa u, hôm nay con ngÒi ch® Son å. Con Gái tØ nãy ª dܧi b‰p lên cÙ ÇÙng mäi góp chuyŒn ª trên thŠm. Bà Tú quay ra bäo:

-- Kia không cÃt hàng vào cho cô, còn ÇÙng làm gì ª ÇÃy ?

Trong nhà Ãm cúng, khác h£n ª ngoài. Ng†n Çèn thân mÆt chi‰u trên án thÜ, nh»ng nét vàng Çã cÛ cûa câu ÇÓi hoành phi l© m© ánh trong bóng tÓi. Mâm cÖm ÇÆy lÒng bàn còn Ç‹ ª gi»a phän.

-- Con ngÒi Çây rÒi æn cÖm. Tr©i rét th‰ này thì mai nghÌ ch† thôi con å. Di làm gì cho nó kh° ?

Em bé nói theo:

-- ChÎ ª nhà v§i chúng em chÎ å. Mai chû nhÆt chúng em ÇÜ®c nghÌ.

Tâm mÌm cÜ©i xoa ÇÀu em. Cô sung sܧng vì thÃy mË sæn sóc, các em m‰n yêu. Bao nhiêu n‡i mŒt nh†c cô thÃy tiêu tán cä. Nh»ng lúc này khi‰n cô quên h‰t cä bao nhiêu n‡i e ngåi khó khæn. Cô thÃy vui vÈ và nÄy nª trong thâm tâm nh»ng š muÓn tÓt ÇËp cho gia Çình. Bà Tú låi âu y‰m giøc:

-- Con æn cÖm Çi, không Çói. Thôi, hãy Ç‹ ÇÃy rÒi bäo con sen nó cÃt cho có ÇÜ®c không.

Tâm Çáp: "vâng"; nhÜng cô vÅn chÜa låi ngÒi æn ngay. Cô còn thu x‰p hàng Çã; hai cái h¶p g‡ vuông Ç¿ng các thÙc hàng, và nh»ng gói bu¶c kÏ trong thúng. TÃt cä vÓn li‰ng quš báu, bªi nh© nó, cô ki‰m l©i nuôi các em, giúp Ç« cha mË tØ ngày trong nhà sút Çi và ông Tú ª trên tÌnh d†n vŠ Çã ba bÓn næm nay rÒi. Ru¶ng nÜÖng chÌ còn hÖn mÅu, cÃy Çû thóc æn, và cæn nhà gåch cÛ này là nhà th©, chung cä h†. Ông Tú Ƕ m¡t kém cÛng thôi không dåy h†c n»a. Tâm hÕi mË:

-- ThÀy con chÜa vŠ cÖ, u ?

Bà Tú chÆm rãi Çáp l©i con, an phÆn:

-ThÀy sang chÖi bên ông chánh tØ hôm qua, dÍ thÜ©ng còn ª vài ngày m§i vŠ.

Hai mË con bi‰t r¢ng, có vŠ nhà ông Tú cÛng buÒn chä bi‰t làm gì, rÒi låi ljn Çi chÖi quanh quÄn các ngÜ©i trong làng.

B»a cÖm ngon lành quá, Tâm ngÒi æn dܧi con m¡t hiŠn tØ và thÜÖng m‰n cûa mË. Các em cô quây quÀn cä chung quanh, hÕi chuyŒn ch® búa cûa chÎ. Tâm ng¡m nghía các nét m¥t xinh xÈo, nh»ng con m¡t ngây thÖ lóng lánh dܧi mái tóc tÖ cûa các em: cô thÃy lòng ÇÀm Ãm và t¿ kiêu, lòng ngÜ©i chÎ chÎu khó nh†c Ç‹ ki‰m tiŠn nuôi các em æn h†c. Cô hÕi han sách vª cûa th¢ng Lân và th¢ng Ái, h†c l§p ba ª trÜ©ng làng. Ngày trܧc, th©i còn sung túc, cô cÛng Çã c¡p sách Çi h†c và vŠ nhà låi ÇÜ®c ông Tú dåy thêm ch» nho. NhÜng Çã lâu, cô r©i bÕ quy‹n sách, Ç‹ bܧc chân vào cu¶c Ç©i r¶ng rãi hÖn, khó khæn và ch¥t chë. Buôn bán bây gi© m‡i ngày m¶t chÆt vÆt, bªi cô vÓn ít. TÃt cä gánh hàng cûa Tâm chÌ Çáng giá hai chøc båc. Giá nàng có nhiŠu tiŠn Ç‹ buôn väi bán các ch® nhÜ Liên.

-- Thôi, các em Çi ngû Çi, mai còn dÆy s§m mà Çi h†c chÙ.

Lân cÜ©i, trä l©i chÎ:

-- Mai chû nhÆt cÖ mà, chÎ quên rÒi à ? TÓi nay em thÙc rõ khuya Ç‹ nói chuyŒn v§i chÎ.

NhÜng m¶t lát sau, trong cæn nhà yên tïnh, chÌ còn Tâm và bà Tú ngÒi trên phän: cô ki‹m Çi‹m và x‰p Ç¥t låi các thÙc hàng Ç‹ mai Çi phiên ch® B¢ng chính. Nh»ng thÙ hàng nho nhÕ, khác nhau và xinh x¡n: cu¶n chÌ, bao kim, h¶p bút, cúc áo, giÃy lÖ, m¶t træm thÙc l¥t v¥t qua låi trên ngón tay nhÕ cûa thi‰u n», vØa quš báu låi vØa ít Õi. M‡i thÙ ÇÓi v§i Tâm có m¶t linh hÒn riêng, và cô hàng l© m© Çoán hi‹u trong thâm tâm nh»ng khó nh†c và công cûa Çã làm thành chúng. Tâm Çã thêm vào vài thÙc hàng m§i b¡t ÇÀu bán ÇÜ®c ª ch®: phÃn xoa m¥t, dÀu bôi tóc và son thoa môi. Cô ng¡m nghía trên tay cái Óng sáp con b¢ng ÇÒng, hào rÜ«i m¶t cái -- Ç¿ng m¶t chÃt ÇÕ thÖm làm th¡m tÜÖi môi các thi‰u n» ª trên tÌnh. ñôi khi trong bu°i ch® Tâm Çã ÇÜ®c thÃy m¶t vài cô gái tÌnh vŠ quê, da tr¡ng, môi ÇÕ, lÎch s¿ và sang tr†ng. Có lÀn, m¶t Çêm khuya, Tâm Çã lÃy sáp bôi lên môi mình và ng¡m tr¶m bóng trong chi‰c gÜÖng tròn nhÕ. Cô Ba. Cô hÖi thËn thÃy bóng mình trong Çó, v§i Çôi môi ÇÕ nhÜ sÅm máu...

-- ñ¶ này, hàng có bán ÇÜ®c không con ?

-- ThÜa u, cÛng khá å.

ChÎ Liên bán väi cÛng ch£ng ÇËp b¢ng. Tâm bi‰t mình xinh nhÃt ch®. B†n con trai cÙ hay quanh quÄn ch‡ cô ngÒi và buông l©i tròng ghËo. NhÜng cô không Ç‹ š: Tâm thÃy v»ng vàng ª giá trÎ và lòng cao quš cûa mình.

Nàng Çã Çäm Çang nuôi cä m¶t nhà, v§i låi, trØ phi là cô gái hÜ không k‹, còn ai ª ÇÎa vÎ nàng cÛng phäi täo tÀn buôn bán nhÜ th‰. Làm viŒc, ÇÓi v§i Tâm, là lŒ chung cûa ngÜ©i ta. Cô thÃy chung quanh toàn nh»ng Çàn bà chÎu khó làm æn vÃt vä Ç‹ nuôi chÒng, nuôi con. Không bao gi© Tâm nghï cho mình, cho cu¶c Ç©i riêng cûa cô.

NhÜng Tâm cÛng không khÕi th¡c m¡c vÄn vÖ cho thân th‰; Tâm ngºng lên nhìn nét m¥t hiŠn tØ cûa bà Tú, rÒi quay Çi, hÖi e thËn. Vì nàng có tâm s¿ kín riêng. Hình änh m¶t ngÜ©i con trai lanh l®i, miŒng tÜÖi nhÜ hoa, æn nói mŠm mÕng dÍ nghe. Nh»ng ngày phiên ch® B¢ng, Tâm thÜ©ng thÃy ngÜ©i Ãy ra hàng Tâm mua kim chÌ. Nàng m¥t xuÓng hàng thÃy cái nhìn âu y‰m cûa ngÜ©i con trai Ãy Çè n¥ng trên ngÜ©i. Má Tâm phÖn ph§t ÇÕ. Câu chuyŒn ngÜ®ng nghÎu và gióng m¶t nhÜng nàng thÃy tâm hÒn say sÜa nhÜ nhÃp rÜ®u.

NgÜ©i ta bäo Çó là cÆu giáo trÜ©ng làng. VÈ ngÜ©i Çúng Ç¡n, có tÜ cách, chÙ không ch§t nhä nhÜ nh»ng anh trai làng khác. NhÜng nhìn cái áo lÜÖng cÛ, Tâm cÛng Çoán là cÆu giáo nghèo thì phäi. CÛng nhÜ nàng.

Lúc lên giÜ©ng n¢m, dܧi tÃm chæn mÕng và lånh. Tâm còn tÖ tܪng mãi ljn con ngÜ©i xinh trai Ãy. Trong nhà Çã ngû yên tïnh cä rÒi. Trên án thÜ, bên ng†n Çèn hoa kì, chÒng sách và cái Óng bút cûa Lân, Ái che khuÃt ánh sáng. Các em nàng -- nh»ng ÇÙa em thông minh và ngoan ngoãn quá -- không bi‰t nàng có täo tÀn mãi ÇÜ®c Ç‹ ki‰m tiŠn mua giÃy bút cho chúng æn h†c không ? Tâm mÖ màng nghï ljn s¿ thành công cûa các em sau này: LJ Çåt rÒi làm trên tÌnh giúp thÀy mË. Nhà nàng låi sung túc và mát m¥t nhÜ xÜa.

NgÜ©i chÎ m¶c måc và âu y‰m Ãy nghï ng®i trong Çêm yên l¥ng. Ti‰ng trÓng cÀm canh Çã qua nºa Çêm, nàng m§i khë thª dài, nh¡m m¡t ngû.

TÃt cä nh»ng n‡i lo l¡ng lui Çi và tâm hÒn giän dÎ cûa thi‰u n» ÇÜ®c nghÌ yên tïnh.

Sáng s§m hôm sau, trong gió bÃc lånh, Tâm Çã mª c°ng gánh hàng lên ch®. SÜÖng tr¡ng còn ÇÀy ª các ngõ trong làng; mùi rÖm rác và cÕ Ü§t thoang thoäng bÓc lên, mùi quen cûa quê hÜÖng và cûa ÇÃt mÀu khi‰n Tâm thÃy dÍ chÎu và thêm can Çäm. Nàng räo bܧc cho mau chóng ljn ch®.

Cái Çòn gánh cong xuÓng vì hàng n¥ng, kïu kÎt trên mänh vai nhÕ bé theo nhÎp ÇiŒu cûa bܧc Çi. ChÎu khó, chÎu khó tØng tí m¶t, h‰t bܧc n† sang bܧc kia, cÙ th‰ mà Çi không nghï ng®i. Tâm thÃy ngày nay cÛng nhÜ m†i ngày, ngày mai cÛng th‰ n»a; tÃt cä cu¶c Ç©i nàng lúc nào cÛng chÎu khó và h‰t sÙc, nhÜ tÃm väi thô dŒt ÇŠu nhau. Có phäi Çâu chÌ m¶t mình cô; trong nh»ng lÛy tre xanh kia, bao nhiêu ngÜ©i cÛng nhÜ cô, cÛng phäi chÎu khó và nh†c nh¢n, Ç‹ ki‰m tiŠn nuôi chÒng, nuôi con, nuôi các em. Tâm không chán nän cÛng không t¿ kiêu, chÌ thÃy yên tâm ch¡c ch¡n, nhÜ nhiŠu ngÜ©i khác cÛng làm viŒc, cÛng sÓng nhÜ nàng.

Tâm cÙ bܧc ÇŠu chân và ljn ch® vÅn còn s§m. Nàng bày hàng trên khoäng ÇÃt nàng vÅn ngÒi xÜa nay. Ánh sáng ÇÀu tiên cûa m¥t tr©i lÃp lánh trên m¥t kính các ô hàng. Các màu Çua nhau th¡m tÜÖi dܧi ngón tay xinh x¡n cûa Tâm: nh»ng cu¶n chÌ mÜ®t, nh»ng cái cúc xà cØ, nh»ng gÜÖng lÜ®c sáng loáng. Cái gì cÛng såch së ngæn n¡p, nhÕ nh¡n nhÜ công viŒc, nhÜ š nghï cûa cô hàng xén.

Không khí giá và trong cûa bu°i sáng làm hÒng da dÈ và khi‰n máu chåy månh. Tâm thÃy vui vÈ nhanh nhËn trong ngÜ©i. ChÎ Liên v§i th¢ng nhÕ gánh väi cÛng Çã ljn rÒi. Hai chÎ em cÜ©i nói chuyŒn trò nhÜ Çôi chim sÈ:

-- Hôm qua mày bán ÇÜ®c bao nhiêu ? Tao ngÒi mãi chÌ bán cho bà lš có m¶t tÃm løa.

Tâm Çáp:

-- Th‰ còn gì n»a; b¢ng cä ngày lãi cûa tao ki‰m.

Ch® m‡i lúc m¶t Òn ào. NgÜòi ljn h†p Çã Çông. Cái Çông Çúc và Òn ào Ãy khi‰n cho Tâm nhÜ lÎm Çi. Ti‰ng nói, ti‰ng cÜ©i Çùa, chºi rûa tràn ÇÀy cä mÃy gian hàng. S¿ hoåt Ƕng r¿c r« và nhiŠu màu. Các hàng quà bánh, các thÙc hàng rÈ tiŠn và vøn v¥t ª thôn quê, nh»ng hoa quä chua chát hái xanh trong vÜ©n nhà, và bên kia ÇÜ©ng, mùi thÖm nÒi cháo nóng cûa chÎ TÜ bay ra ngào ngåt.

Tâm không nghï ng®i, lo l¡ng gì n»a. S¿ buôn bán, m¥c cä bao b†c lÃy nàng nhÜ m¶t hÖi gió nóng.

TÃt cä hàng t°ng trong bu°i phiên này. TØ nh»ng ngÜ©i Çàn bà nghèo æn m¥c rách rܧi, cho ljn các bà t°ng, bà lš, váy sÒi, th¡t lÜng ÇÛi và áo bông mŠm, túi n¥ng nh»ng tiŠn. M¶t hai cô trên tÌnh, chØng con gái ông thØa hay ông chû ty ª huyŒn, vui Çùa Çi låi trong ch®, ræng tr¡ng và môi ÇÕ. Tâm thÃy h† hình nhÜ vô tâm và sung sܧng l¡m thì phäi: các cô bá vai nhau mua h‰t thÙc này, thÙc n† không ti‰c tiŠn, ngây thÖ nhÜ con trÈ. Tâm và Liên nhìn nhau mÌm cÜ©i.

GÀn trÜa, cÆu giáo ra. VÅn con ngÜ©i mänh rÈ và nho nhã trong chi‰c áo lÜÖng cÛ. BÓn m¡t nhìn nhau: Tâm má ÇÕ bØng, tay không bi‰t làm gì. CÆu giáo ngÜ®ng nghÎu, nºa muÓn ngÒi xuÓng bên hàng, nºa không dám. ChÌ có Liên là tinh nghÎch, sÓng sÜ®ng låi hay nói Çùa:

-- Kìa ông giáo, m©i ông mua hàng cûa em nó Çi.

RÒi cô ngä ÇÀu ra sau cÜ©i ng¥t nghëo, trong lúc Tâm ÇÜa m¡t trách và cÆu giáo khë mÌm cÜ©i.

Vø g¥t hái xong, cÆu giáo Bài nh© ngÜ©i mÓi lái ljn hÕi Tâm. Bà mÓi là ngÜ©i cô trong h† nhÜ bà Tú. Sai khi khen ng®i cÆu giáo là ngÜ©i chí thú n‰t na, bà mÓi bäo:

-- Tôi cÛng vì tình chÎ em nói giúp cho cháu nó nên v® chÒng. CÆu giáo tuy nghèo nhÜng là con nhà th‰ gia, ông cø trܧc cÛng có Çi dåy h†c. Cháu Tâm nó mà vŠ làm dâu nhà Ãy thì không còn phäi quän ngåi ÇiŠu gì n»a.

Bà Tú cäm Ön và Çáp:

-- Vâng, bà Ç‹ cho rÒi tôi hÕi cháu xem th‰ nào Çã.

Bà mÓi cÜ©i, vØa ÇÙng dÆy vØa trä l©i:

- ñÜ®c nÖi xÙng Çáng, mình b¢ng lòng thì gä, chÙ còn cÀn gì phäi hÕi nó n»a.

Sau khi bà mÓi vŠ, bà Tú Çem câu chuyŒn hÕi ông Tú; ông bäo:

-- Bà xem ch‡ nào nên gä thì gä, không phäi hÕi tôi làm gì.

RÒi ông låi xách ô Çi chÖi sang làng khác. Bà nhìn theo ông, thª dài. TØ ngày trong nhà kém sút ljn gi©, ông Tú nhÜ ngÜ©i mÃt hÒn, ch£ng còn Ç‹ š ljn công viŒc gì n»a. ViŒc trong nhà ông Ç‹ bà trông nom. Bà nghï ljn Tâm âu y‰m, N‰u không có nó s§m hôm buôn bán thì bà cÛng không bi‰t xoay sª vào Çâu. Nhà næm, sáu miŒng æn, låi hai con Çi h†c, hÖn mÅu ru¶ng cÃy chÌ Çû thóc dùng. Bà låi ch®t nghï: n‰u Tâm Çi lÃy chÒng thì làm th‰ nào ?

Tuy vÆy, bu°i chiŠu hôm Ãy bà g†i Tâm vào buÒng và nói cho Tâm bi‰t. Tâm yên l¥ng nghe, rÒi thÜa:

-- Con mà Çi lÃy chÒng thì ai ki‰m tiŠn cho các em æn h†c ? Thôi u cÙ Ç‹ con ª nhà buôn bán và trông nom nhà cºa cho thÀy u.

Bà Tú nhìn con, thÜÖng m‰n:

-- Không ÇÜ®c, con gái ljn tu°i phäi Çi lÃy chÒng, chÙ con ª nhà mãi hay sao ? U së làm hàng sáo Ç‹ ki‰m thêm chi tiêu trong nhà. Con cÙ nghe u Çi.

Bà thêm:

-- V§i låi không Çám nào hÖn Çám này n»a. Bà cø Ç¢ng Ãy cÛng hiŠn lành và cÆu Bài là ngÜ©i n‰t hånh ÇÙng Ç¡n. Con vŠ nhà Ãy thì u mØng l¡m.

Tâm cúi m¥t thËn ÇÕ hai gò má; nàng tܪng ljn cÆu giáo, con ngÜ©i xinh trai và nhã nh¥n, mà m§i bu°i g¥p lÀn ÇÀu, nàng Çã m‰n yêu ngay. NhÜng bÕ nhà Çi lÃy chÒng ? Th¢ng Lân và th¢ng Ái lÃy tiŠn Çâu mà mua sách vª h†c ? Nghï ljn mË già phäi làm løng vÃt vä lòng Tâm låi không n«. Nàng khóc nói:

-- Thôi, u cÙ Ç‹ con ª nhà hÀu hå thÀy và sæn sóc các em. Chúng nó còn bé dåi cä, n‰u con Çi thì ai là ngÜ©i trông nom nhà cºa.

NhÜng thÜÖng con, bà Tú không ngÀn ngåi chút nào. Bà b¢ng lòng cho Tâm và nh¡n tin cho bà mÓi bi‰t. Bên nhà trai xin cܧi ngay trܧc T‰t.

Ngày vŠ nhà chÒng, Tâm buÒn rÀu không thi‰t gì trang Çi‹m. Nàng g†i các em vào trong buÒng Ç‹ tØ biŒt: Lân và Ái níu lÃy c° Tâm quÃn quít, không muÓn r©i ra. Nàng âu y‰m d¥n dò:

-- Các em ª nhà chÎu khó æn, h†c nhé ÇØng Ç‹ cho thÀy u phäi phiŠn lòng. RÒi tháng tháng chÎ së gºi tiŠn vŠ cho các em tiêu.

Tâm ngØng låi, Ùa nܧc m¡t không nói ÇÜ®c n»a. Nàng xÓc em bé lên hôn rÒi ra ngoài lÍ tå cha mË.

ñám rܧc dâu theo con ÇÜ©ng nhÕ trong làng Çi ra cánh ÇÒng. Hai bên ngõ, ngÜ©i trong làng ÇÙng xem cô dâu và chú r‹ m§i.

Bu°i chiŠu hôm Ãy, trong nhà bà Tú trª nên lånh lëo và v¡ng không. B»a cÖm chÌ có mÃy mË con ngÒi æn. Lúc th¡p Çèn, bà tú g†i con sen lên bàn nói chuyŒn vŠ Tâm cho Ç« buÒn. Th¢ng Lân và Ái cÛng ngÄn ngÖ nh§ chÎ. Không còn nh»ng bu°i tÓi ch© Ç®i chÎ Tâm gánh hàng vŠ, nghe ti‰ng cÜ©i nói vui vÈ cûa chÎ và mong Ç®i chia quà n»a. Chúng ngÒi nghe chuyŒn bà tú mãi t§i khuya rÒi gøc trên sách ngû.

VŠ nhà chÒng ÇÜ®c vài hôm, Tâm låi phäi Çi bán hàng ngay Ç‹ khÕi mÃt mÃy phiên ch® T‰t. Nhà chÒng nàng cÛng nghèo, nhà cºa không có gì. CÆu Bài dåy h†c trong làng ÇÜ®c dæm bÄy bÒng båc lÜÖng. Bao nhiêu viŒc chi tiêu trong nhà låi trông cä vào mình nàng.

Bây gi© gánh hàng trª nên n¥ng quá trên Çôi vai nhÕ bé. Chi‰c Çòn gánh càng cong xuÓng và rên rÌ. Ngoài giang sÖn nhà chÒng nàng phäi gánh vác, Tâm låi còn lo sao ki‰m ÇÜ®c Çû tiŠn Ç‹ thêm cho cho các em æn h†c. Trong sÜÖng muÓi s§m rét và giá lånh, nàng Çã phäi bܧc ra ngõ Ç‹ Çi ch® rÒi. Trên con ÇÜ©ng mÃp mô và ÇÃt r¡n, Tâm bܧc nh»ng bܧc nhÕ và mau. ñ©i nàng låi khó nh†c và cÓ sÙc k‰ ti‰p nhau. Có khi Tâm tܪng nàng vÅn còn ª nhà, vÅn còn con gái và bu°i chiŠu nàng së gánh hàng vŠ cæn nhà cÛ, thÃy các em ra Çón và nghe ti‰ng mË nàng dÎu dàng sæn hÕi. NhÜng không, bây gi© nàng không ÇÜ®c vŠ nhà mË luôn n»a. Gia Çình cûa chÒng là gia Çình cûa nàng: nàng phäi lo tiŠn cho chÒng vø thu‰. Nh»ng lúc gi‡ T‰t, phäi may vá cho Bài: chi‰c áo lÜÖng m§i chàng s¡m ngày cܧi bây gi© Çã b¡t ÇÀu båc và rách rÒi.

Ngày phiên ch® ÇÓi v§i nàng cÛng kém vui. Má nàng hÒng hÖn, môi nàng th¡m thêm, ngÜ©i ta bäo nàng bây gi© ÇËp ra hÖn trܧc. NhÜng nàng cÀn gì nh»ng cái Çó n»a. B†n trai làng không còn chòng ghËo nàng, và trong lòng nàng cÛng không còn cái th©i con gái duyên th¡m và ch© mong Çã h‰t rÒi. Nàng chÌ còn là m¶t ngÜ©i Çàn bà täo tÀn hôm s§m Ç‹ nuôi chÒng. Bu°i phiên ch® B¢ng, Liên ngÒi cånh nàng nhí nhänh khoe:

-- Này Tâm xem, tôi m§i s¡m ÇÜ®c cái này ÇËp l¡m.

Liên ÇÜa ra m¶t Çôi khuyên vàng cô m§i gºi Çánh ª trên tÌnh. Tâm cÀm lÃy ng¡m nghía trên tay. M¡t nàng sáng lên, Tâm nghï ljn nh»ng bu°i nói chuyŒn v§i Liên khi nàng chÜa lÃy chÒng. Hai chÎ em bàn vŠ nh»ng ÇÒ trang sÙc, và Çôi khuyên là cái ܧc v†ng tuyŒt Çích cûa hai cô gái quê. Hai ngÜ©i bu°i vào cÛng nh¡c ljn, và cùng hËn nhau dành døm Ç‹ s¡m m¶t Çôi Çeo T‰t.

-- ñËp quá nhÌ. ChÎ mua h‰t bao nhiêu ?

Nàng ngÄn ngÖ ÇÜa trä låi Liên, yên l¥ng nhìn bån m¡c vào tai. Tâm nghï không bao gi© nàng có thÙ Ãy n»a. Làm sao dành døm ÇÜ®c chØng Ãy tiŠn, mà n‰u có sÓ tiŠn Ãy n»a nàng cÛng còn phäi Ç‹ tiêu viŒc nhà, hay gºi cho các em. Lân Çã lên h†c trÜ©ng tÌnh, s¿ tÓn kém låi tæng thêm. Dåo hè næm ngoái nó Çã lÃy cûa nàng hÖn chøc båc. Hôm qua, bà Tú låi nh¡n ngÜ©i bäo gºi thêm cho nó Ç‹ n¶p giÃy Çi thi. Nàng lo quá. Nh»ng sÓ tiŠn nàng cho em là tiŠn dành døm riêng cûa nàng; Tâm phäi ÇÜa giÃu, s® mË chÒng và chÒng nàng bi‰t. NhiŠu lÀn Bài Çã g¡t v§i nàng, vì Tâm không còn tiŠn ÇÜa. Và nh»ng l©i cûa mË chÒng nàng Çã b¡t ÇÀu có vÈ Çay nghi‰n và nghi ng©.

Hai næm sau, Tâm ÇÈ ÇÙa con trai. Ÿ c» ÇÜ®c nºa tháng, nàng phäi Ç‹ con cho mË chÒng trông nom, rÒi låi gánh hàng Çi ch®. MÃy næm khó nh†c Çã thay h£n ngÜ©i nàng. Tâm bây gi© không còn là cô gái xinh x¡n hÒi trܧc. Nàng già Çi nhiŠu l¡m. ñã lâu nàng không còn chú š ljn s¡c ÇËp cûa mình và cÛng không bi‰t nó tàn lúc nào. S¡c ÇËp cÛng vô ích cho nàng khi Çã có chÒng rÒi. Tâm thÃy mình già và yên tâm trong s¿ ÇÙng tu°i. Nh»ng ngày ch® phiên, nàng nhìn các cô gái v§i š nghï an phÆn cûa ngÜ©i Çã qua tu°i trÈ rÒi. Bây gi© nàng còn thì gi© Çâu trang Çi‹m n»a. Cái cô hàng xén xinh ÇËp trܧc kia n°i ti‰ng cä m¶t vùng, bây gi© không còn ai nh§ ljn n»a. ñã có nh»ng cô con gái khác m§i l§n lên, r¿c r« và tÜÖi t¡n, cÜ©i nói có duyên v§i nh»ng cÆu con trai khác. NhiŠu khi nhìn vÈ hân hoan sung sܧng cûa h†, Tâm låi nghï ljn ngày trܧc kia, hình nhÜ Çã lâu l¡m, nàng còn là cô hàng xén má hÒng môi ÇÕ, e lŒ cúi m¥t dܧi cái nhìn âu y‰m cûa cÆu giáo Bài nho nhã và ÇÙng Ç¡n trong tÃm áo lÜÖng. Th©i Ãy bây gi© Çâu ? ChÎ Liên may m¡n Çã lÃy ÇÜ®c chÒng giàu, lên buôn trên tÌnh, chÎ Ãy vÅn trÈ ÇËp chÜ xÜa. Tâm khë thª dài, bây gi© các chÎ em bån cÛ không còn ai ª låi Ç‹ cùng chia sÈ nh»ng n‡i khó nh†c v§i nàng.

Tâm räo bܧc Çi qua cánh ÇÒng nghï ng®i. ñã lâu, nàng không có dÎp sang thæm nhà vì bÆn con m†n và buôn bán. ChiŠu nay Lân ª trên tÌnh vŠ, nên nàng ljn Ç‹ g¥p em và hÕi thæm ông tú, mŒt Çã mÃy tháng nay.

Cây Ça c‡i và cái quán gåch vÅn ÇÙng Ç®i nàng ª ÇÀu làng. ñÜ©ng ngõ vÅn lÒi lõm vì trâu Çi, hai bên vŒ vÅn mùi bèo và mùi rå ܧt. Trong làng ch£ng có gì thay Ç°i.

Khi nghe thÃy ti‰ng bà Tú âu y‰m Çón hÕi trên thŠm, ti‰ng th¢ng Ái và em bé reo mØng chÎ, lòng Tâm dÎu låi nhÜ ngày nàng còn gánh hàng vŠ. Tâm bܧc vào ngÒi trên phän bên cånh mË; cæn nhà ÇÓi v§i nàng hình nhÜ r¶ng rãi và l¥ng lë hÖn trܧc nhiŠu.

-- Em Lân Çâu ?

Nó vØa m§i chåy Çâu sang hàng xóm. Chä bi‰t cÀn gì mà nó còn Ç®i con Ç‹ xin tiŠn.

Tâm thª dài:

-- Con chä có ÇÒng nào Ç‹ ra cä.

Bà Tú nhìn con ái ngåi:

-- CÆu giáo låi thôi dåy h†c, thì nhà con túng thi‰u thÆt.

Hai mË con yên l¥ng không nói n»a. Tâm thÃy mË già Çi quá, hai mái tóc Çã båc phÖ. B‡ng nhiên, nàng Çau xót trong lòng, thÜÖng mË và buÒn cho cänh nhà nghèo.

-- Kia, chÎ Çã ljn. Em ch© chÎ mãi tØ sáng ljn gi©.

Lân ª ngoài bܧc vào, nhanh nhËn. CÆu l§n h£n lên, dáng ÇiŒu månh mÈ và hÖi xÃc lÃc, rõ ra m¶t cÆu h†c trò lanh l®i trên trÜ©ng tÌnh. Tâm nhìn em mØng r«. M¡t nàng sáng lên vì kiêu hãnh có ngÜ©i em nhÜ th‰:

-- Em chÖi Çâu vŠ ? Bao gi© låi lên tÌnh h†c ?

Nàng ân cÀn sæn sóc, hÕi em. Lân trä l©i chÎ qua loa, hÖi b¿c mình vŠ nh»ng câu hÕi lÄn thÄn cûa chÎ. CÆu nói ngay ljn chuyŒn cÀn:

-- Em xin chÎ m¶t chøc båc Ç‹ mua sách h†c.

Tâm hoäng s®:

-Sao nhiŠu th‰, chÎ lÃy Çâu ra. ñ¶ này buôn bán khó khæu l¡m, m¶t ngày vài hào chÌ lãi, em bäo chÎ làm th‰ nào ÇÜ®c ?

ThÃy Lân có vÈ không b¢ng lòng, Tâm v¶i Çáp:

-- Hãy Ç‹ thong thä chÎ lo rÒi gºi chÎ Liên cho em.

-- Th‰ thì lÃy tiŠn Çâu mà n¶p ÇÖn và mua sách bây gi© ? Không có thà r¢ng ª nhà cho xong.

Lân vùng v¢ng ÇÙng gÆy bܧc ra ngoài thŠm. Bà Tú ngܧc m¡t trông theo, rÒi v¶i vã bܧc ra g†i em låi. Nàng dÎu gi†ng ng†t ngào:

-- G§m, chÜa chi em Çã giÆn. Có phäi chÎ ti‰c em Çâu, vì chÎ chÜa có thÆt.

Lân yên l¥ng rÒi không nói gì, quay m¥t Çi ch‡ khác. Lòng chÎ låi không n« thÃy em buÒn:

-Thì Çây, chÎ có chøc båc này là tiŠn lÃy h¶ cho anh Ãy Çây. Em cÀm lÃy rÒi chÎ liŒu vay sau cÛng ÇÜ®c.

Tâm lÀn ru¶t tÜ®ng lÃy ra gói båc giÃy cu¶n tròn. SÓ tiŠn nàng vØa lÃy ÇÎnh trang träi các công n® và lo sÜu thu‰ cho Bài. NhÜng thÃy vÈ m¥t vui mØng cûa em, nàng quên mÃt cä nh»ng n‡i lo s® Çang ch© nàng.

Lúc Tâm ra vŠ, tr©i Çã tÓi. Nàng v¶i vã bܧc mau Ç‹ vŠ cho con bú. SÜÖng mù xuÓng phû cä cánh ÇÒng, và gió lånh n°i lên: Tâm thu våt áo låi cho Ç« rét, lÀn theo b© cÕ Çi. Lòng nàng mŒt nh†c và e ngåi: lÃy Çâu mà bù vào ch‡ tiŠn ÇÜa cho em ? Tâm nh§ låi nh»ng l©i d¢n cûa mË chÒng và nh»ng câu giÆn d» cûa Bài m‡i khi hÕi nàng không có tiŠn. Nàng nghï ljn nh»ng ngày buôn bán ÇÜ®c, ngày không, Tâm dÃn bܧc. Cái vòng Çen cûa r¥ng tre làng Bàng b‡ng vøt hiŒn lên trܧc m¥t, tÓi tæm và dÀy Ç¥c. Tâm buÒn rÀu nhìn thÃu cä cu¶c Ç©i nàng, cu¶c Ç©i cô hàng xén tØ tu°i trÈ Ç‰n tu°i già toàn khó nh†c và lo s®, ngày kia nhÜ tÃm väi thô sÖ. Nàng cúi ÇÀu Çi mau nào trong ngõ tÓi.


Tài LiŒu Tham Khäo : Courtesy Professor Stephen D. O'Harrow, Coordinator of Vietnamese Language Program, University of Hawaii