ß th߶ng vån chi: KÖ Tín dî thân ðÕi tØ nhi thoát Cao Ъ; Do Vu dî b¯i thø qua nhi tª Chiêu Vß½ng. Dñ Nhßþng th¯n thán nhi phøc chü thù; Thân Khoái ðoÕn tí nhi phó qu¯c nÕn. Kính ÐÑc nh¤t ti¬u sinh dã, thân dñc Thái Tông nhi ð¡c mi­n Thª Sung chi vi; Cäo Khanh nh¤t vi­n th¥n dã, kh¦u mÕ Lµc S½n nhi b¤t tòng ngh¸ch t£c chi kª. Tñ c± trung th¥n nghîa sî, dî thân tØ qu¯c hà ðÕi vô chi ? Thiªt sØ s± tØ khu khu vi nhi næ tØ chi thái, ð° tØ dû hÕ, ô nång danh thùy trúc bÕch, dæ thiên ð¸a tß½ng vi b¤t hü tai !

Nhæ ðÆng thª vi tß¾ng chüng, b¤t hi¬u vån nghîa, kÏ vån kÏ thuyªt, nghi tín tß½ng bán. C± tiên chi sñ cô trí v§t lu§n. Kim dß dî T¯ng, Thát chi sñ ngôn chi: Vß½ng Công Kiên hà nhân dã ? KÏ tÏ tß¾ng Nguy­n Vån L§p hñu hà nhân dã ? Dî Ðiªu Ngß töa töa ð¦u ðÕi chi thành, ðß½ng Mông Kha ð߶ng ð߶ng bách vÕn chi phong, sØ T¯ng chi sinh linh chí kim thø tÑ ! C¯t Ðãi Ngµt Lang hà nhân dã ? KÏ tÏ tß¾ng Xích Tu Tß hñu hà nhân dã ? MÕo chß¾ng l® ß vÕn lý chi ð°, qu® Nam Chiªu ß s± tu¥n chi khoänh, sØ Thát chi quân trß·ng chí kim lßu danh !

Hu¯ng dß dæ nhæ ðÆng, sinh ß nhi­u nhß½ng chi thu; trß·ng ß gian nan chi tª. Thiªt kiªn ngøy sÑ vãng lai, ðÕo ð° bàng ng÷. TrÕo hào ô chi th¯n thi®t nhi lång nhøc tri«u ðình; üy khuy¬n dß½ng chi xích khu nhi cÑ ngÕo t¬ phø. Thác H¯t T¤t Li®t chi l®nh nhi sách ng÷c bÕch, dî sñ vô dî chi tru c¥u; giä Vân Nam Vß½ng chi hi®u nhi khu kim ngân, dî ki®t hæu hÕn chi thäng kh¯. Thí do dî nhøc ð¥u n²i h±, ninh nång mi­n di h§u hoÕn dã tai ?

Dß th߶ng lâm xan vong thñc, trung dÕ phü ch¦m, thª tÑ giao di, tâm phúc nhß ðäo. Th߶ng dî v¸ nång thñc nhøc t¦m bì, nhÑ can ¦m huyªt vi h§n dã. Tuy dß chi bách thân, cao ß thäo dã; dß chi thiên thi, khöa ß mã cách, di®c nguy®n vi chi.

Nhæ ðÆng cØu cß môn hÕ, chß·ng ác binh quy«n. Vô y giä t¡c ý chi dî y; vô thñc giä t¡c tñ chi dî thñc. Quan ti giä t¡c thiên kÏ tß¾c; lµc bÕc giä t¡c c¤p kÏ b±ng. Thüy hành c¤p chu; løc hành c¤p mã. œy chi dî binh t¡c sinh tØ ð°ng kÏ s· vi; tiªn chi tÕi t¦m, t¡c tiªu ngæ ð°ng kÏ s· lÕc. KÏ th¸ Công Kiên chi vi thiên tì, Ngµt Lang chi vi phó nh¸, di®c v¸ hÕ nhî.

.....

a th߶ng nghe: KÖ Tín ðem mình chªt thay, cÑu thoát cho Cao Ъ; Do Vu chìa lßng ch¸u giáo, che ch· cho Chiêu Vß½ng; Dñ Nhßþng nu¯t than, báo thù cho chü; Thân Khoái ch£t tay ð¬ cÑu nÕn cho nß¾c. Kính ÐÑc mµt chàng tu±i trë, thân phò Thái Tông thoát khöi vòng vây Thái Sung; Cäo Khanh mµt b¥y tôi xa, mi®ng m¡ng Lµc S½n, không theo mßu kª ngh¸ch t£c. T× xßa các b§c trung th¥n nghîa sî, bö mình vì nß¾c, ð¶i nào chÆng có ? Ví thØ m¤y ng߶i ðó cÑ khß khß theo thói nhi næ th߶ng tình thì cûng ðªn chªt hoài · xó cØa, sao có th¬ lßu danh sØ sách cùng tr¶i ð¤t muôn ð¶i b¤t hü ðßþc ?

Các ngß½i v¯n dòng võ tß¾ng, không hi¬u vån nghîa, nghe nhæng chuy®n ¤y nØa tin nØa ng¶. Thôi vi®c ð¶i trß¾c hÇng tÕm không bàn. Nay ta l¤y chuy®n T¯ng, Nguyên mà nói: Vß½ng Công Kiên là ng߶i thª nào ? Nguy­n Vån L§p, tÏ tß¾ng cüa ông lÕi là ng߶i thª nào ? V§y mà ðem thành Ðiªu Ngß nhö tày cái ð¤u ðß½ng ð¥u v¾i quân Mông Kha ð߶ng ð߶ng tråm vÕn, khiªn cho sinh linh nhà T¯ng ðªn nay còn ðµi ½n sâu ! C¯t Ðãi Ngµt Lang là ng߶i thª nào ? Xích Tu Tß tÏ tß¾ng cüa ông lÕi là ng߶i thª nào ? V§y mà xông vào ch¯n lam chß¾ng xa xôi muôn d£m ðánh quÜ quân Nam Chiªu trong khoäng vài tu¥n, khiªn cho quân trß·ng ng߶i Thát ðªn nay còn lßu tiªng t¯t !

Hu¯ng chi, ta cùng các ngß½i sinh ra phäi th¶i loÕn lÕc, l¾n lên g£p bu±i gian nan. Lén nhìn sÑ ngøy ði lÕi nghênh ngang ngoài ð߶ng, u¯n t¤c lßÞi cú di«u mà lång nhøc tri«u ðình; ðem t¤m thân dê chó mà khinh rë t± phø.  m®nh H¯t T¤t Li®t mà ðòi ng÷c løa ð¬ phøng sñ lòng tham khôn cùng; khoác hi®u Vân Nam Vß½ng mà hÕch bÕc vàng, ð¬ vét ki®t cüa kho có hÕn. Th§t khác nào ðem th¸t ném cho h± ðói, tránh sao khöi tai h÷a v« sau.

Ta th߶ng t¾i bæa quên ån, nØa ðêm v² g¯i, ruµt ðau nhß c¡t, nß¾c m¡t ð¥m ðìa; chï gi§n chßa th¬ xä th¸t, lµt da, ån gan, u¯ng máu quân thù; dçu cho tråm thân ta ph½i ngoài nµi cö, nghìn thây ta b÷c trong da ngña, cûng nguy®n xin làm.

Các ngß½i · lâu dß¾i trß¾ng, n¡m giæ binh quy«n, không có m£c thì ta cho áo; không có ån thì ta cho c½m. Quan th¤p thì ta thång tß¾c; lµc ít thì ta c¤p lß½ng. Ði thüy thì ta cho thuy«n; ði bµ thì ta cho ngña. Lâm tr§n mÕc thì cùng nhau s¯ng chªt; ðßþc nhàn hÕ thì cùng nhau vui c߶i. So v¾i Công Kiên ðãi kë tÏ tß¾ng, Ngµt Lang ðãi ng߶i phø tá, nào có kém gì?

Nay các ngß½i ng°i nhìn chü nhøc mà không biªt lo; thân ch¸u qu¯c sï mà không biªt th©n. Làm tß¾ng tri«u ðình ðÑng h¥u quân man mà không biªt tÑc; nghe nhÕc thái th߶ng ðãi yªn sÑ ngøy mà không biªt cåm. Có kë l¤y vi®c ch÷i gà làm vui; có kë l¤y vi®c c¶ bÕc làm thích. Có kë chåm lo v߶n ruµng ð¬ cung phøng gia ðình; có kë quyªn luyªn vþ con ð¬ thöa lòng v¸ kÖ. Có kë tính ð߶ng sän nghi®p mà quên vi®c nß¾c; có kë ham trò sån b¡n mà tr­ vi®c quân. Có kë thích rßþu ngon; có kë mê gi÷ng nhäm. Nªu b¤t chþt có gi£c Mông Thát tràn sang thì cña gà tr¯ng không ðü ðâm thüng áo giáp cüa gi£c; m©o c¶ bÕc không ðü thi hành mßu lßþc nhà binh. V߶n ruµng nhi«u không chuµc n±i t¤m thân ngàn vàng; vþ con b§n không ích gì cho vi®c quân qu¯c. Ti«n cüa dçu l¡m không mua ðßþc ð¥u gi£c; chó sån tuy hay không ðu±i ðßþc quân thù. Chén rßþu ng÷t ngon không làm gi£c say chªt; gi÷ng hát réo r¡t không làm gi£c ðiªc tai. Lúc b¤y gi¶ chúa tôi nhà ta ð«u b¸ b¡t, ðau xót biªt ch×ng nào ! ChÆng nhæng thái ¤p cüa ta không còn mà b±ng lµc các ngß½i cûng thuµc v« tay kë khác; chÆng nhæng gia quyªn cüa ta b¸ ðu±i mà vþ con các ngß½i cûng b¸ kë khác b¡t ði; chÆng nhæng xã t¡c t± tông ta b¸ kë khác giày xéo mà ph¥n mµ cha ông các ngß½i cûng b¸ kë khác b¾i ðào; chÆng nhæng thân ta kiªp này ch¸u nhøc ðªn tråm nåm sau tiªng nh½ khôn rØa, tên x¤u còn lßu, mà gia thanh các ngß½i cûng không khöi mang danh là tß¾ng bÕi tr§n. Lúc b¤y gi¶, dçu các ngß½i mu¯n vui ch½i thöa thích, phöng có ðßþc chång ?

Nay ta bäo th§t các ngß½i: nên l¤y vi®c "ð£t m°i lØa dß¾i ð¯ng cüi nö" làm nguy; nên l¤y ði«u "ki«ng canh nóng mà th±i rau nguµi" làm sþ. Phäi hu¤n luy®n quân sî, t§p dßþt cung tên, khiªn cho ai n¤y ð«u giöi nhß Bàng Mông, m÷i ng߶i ð«u tài nhß H§u Ngh®, có th¬ bêu ð¥u H¯t T¤t Li®t dß¾i cØa khuyªt, làm ræa th¸t Vân Nam Vß½ng · Cäo Nhai. Nhß thª chÆng nhæng thái ¤p cüa ta mãi mãi væng b«n mà b±ng lµc các ngß½i cûng su¯t ð¶i t§n hß·ng; chÆng nhæng gia thuµc ta ðßþc ¤m êm gi߶ng n®m, mà vþ con các ngß½i cûng tråm tu±i sum v¥y; chÆng nhæng tông miªu ta ðßþc hß½ng khói nghìn thu mà t± tiên các ngß½i cûng ðßþc b¯n mùa th¶ cúng; chÆng nhæng thân ta kiªp này thöa chí, mà ðªn các ngß½i, tråm ð¶i sau còn ð¬ tiªng th½m; chÆng nhæng thøy hi®u ta không h« mai mµt, mà tên h÷ các ngß½i cûng sØ sách lßu truy«n. Lúc b¤y gi¶, dçu các ngß½i không mu¯n vui ch½i, phöng có ðßþc không ?

Nay ta ch÷n l÷c binh pháp các nhà hþp thành mµt tuy¬n, g÷i là Binh Thß Yªu Lßþc. Nªu các ngß½i biªt chuyên t§p sách này, theo l¶i ta dÕy bäo, thì tr÷n ð¶i là th¥n tØ; nhßþc b¢ng khinh bö sách này, trái l¶i ta dÕy bäo thì tr÷n ð¶i là ngh¸ch thù.

Vì sao v§y ? Gi£c Mông Thát v¾i ta là kë thù không ðµi tr¶i chung, mà các ngß½i cÑ ði«m nhiên không mu¯n rØa nhøc, không lo tr× hung, lÕi không dÕy quân sî, chÆng khác nào quay mûi giáo mà xin ð¥u hàng, gi½ tay không mà ch¸u thua gi£c. Nªu v§y, r°i ðây, sau khi d©p yên ngh¸ch t£c, ð¬ th©n muôn ð¶i, há còn m£t mûi nào ðÑng trong cõi tr¶i che ð¤t ch· này næa ?

Cho nên ta viªt bài h¸ch này ð¬ các ngß½i hi¬u rõ bøng ta.

-- Hu® Chi

Chú thích

• KÖ Tín: tß¾ng cüa Hán Cao T± Lßu Bang. Khi Lßu Bang b¸ HÕng Vû vây · HuÏnh Dß½ng, KÖ Tín giä làm Hán Cao T± ra hàng, b¸ HÕng Vû thiêu chªt. Hán Cao T± nh¶ thª m¾i thoát ðßþc.

  
  

• Do Vu: tß¾ng cüa S· Chiêu Vß½ng th¶i Xuân Thu. Theo Tä Truy®n, S· Chiêu Vß½ng b¸ nß¾c Ngô ðánh phäi lánh sang phß½ng Ðông, mµt ðêm b¸ cß¾p vây ðánh. Do Vu ðã chìa lßng ra ðÞ giáo cho vua mình.

  
  

• Dñ Nhßþng: gia th¥n cüa Trí Bá th¶i Chiªn Qu¯c. Trí Bá b¸ Tri®u Tß½ng TØ giªt, Dñ Nhßþng bèn nu¯t than cho khác gi÷ng ði, giä làm hành kh¤t, mßu giªt Tß½ng TØ ð¬ báo thù cho chü.

  
  

• Thân Khoái: quan giæ ao cá cüa T« Trang Công th¶i Xuân Thu. Trang Công b¸ Thôi Træ giªt, Thân Khoái bèn chªt theo chü.

  
  

• Kính ÐÑc: tÑc U¤t Trì Cung ð¶i Ð߶ng. Khi Ð߶ng Thái Tông (b¤y gi¶ còn là T¥n Vß½ng Lý Thª Dân) b¸ Vß½ng Thª Sung vây, ông ðã l¤y mình che ch·, hµ v® cho Thái Tông chÕy thoát.

  
  

• Cäo Khanh: h÷ Nhan, mµt b« tôi trung cüa nhà Ð߶ng. Khi An Lµc S½n n±i loÕn, ðánh ðu±i Ð߶ng Huy«n Tông và Dß½ng Quý Phi, ông ðã cä gan chß·i m¡ng An Lµc S½n và b¸ c¡t lßÞi.

  
  

• Vß½ng Công Kiên: tß¾ng tài nhà T¯ng, giæ Hþp Châu, lãnh ðÕo quân dân T¯ng c¥m cñ v¾i quân Mông C± do Mông Kha chï huy · núi Ðiªu Ngß su¯t b¯n tháng tr¶i. Mông Kha cu¯i cùng b¸ loÕn tên chªt, quân Mông C± ðành phäi rút lui.

  
  

• Ðiªu Ngß: tên ng÷n núi hi¬m tr· · TÑ Xuyên, ba m£t nhìn xu¯ng sông. жi T¯ng, Dß Gi¾i ð¡p thành · ðó.

  
  

• Mông Kha: tÑc Mongka, anh cüa Nguyên Thª T± H¯t T¤t Li®t, làm ÐÕi Hãn Mông C± t× nåm 1251. Mông Kha trñc tiªp chï huy cuµc vi­n chinh sang Trung Qu¯c và các nß¾c phía Ðông. Ông b¸ tØ tr§n nåm 1259 dß¾i chân thành Ðiªu Ngß trong cuµc vây hãm ðµi quân T¯ng do Vß½ng Công Kiên chï huy.

  
  

• C¯t Ðãi Ngµt Lang: tÑc Uriyangqadai, tß¾ng giöi cüa Mông C±, con cüa viên tß¾ng n±i tiªng Subutai. C¯t Ðãi Ngµt Lang nh§n l®nh cüa Mông Kha, cùng H¯t T¤t Li®t ðánh chiªm nß¾c Nam Chiªu. C¯t Ðãi Ngµt Lang cûng là viên tß¾ng chï huy ðÕo quân Mông C± xâm lßþc ÐÕi Vi®t l¥n thÑ nh¤t (1258).

  
  

• Xích Tu Tß: chép Xích theo Hoàng Vi®t Vån Tuy¬n. ÐÕi Vi®t SØ Ký Toàn Thß chép Cân. Hai chæ g¥n gi¯ng nhau, không biªt quy¬n nào chép nh¥m. Hi®n nay, chßa có tài li®u nào nói gì v« viên tß¾ng này, và vi®c khôi phøc lÕi tên Mông C± t× Hán tñ cûng không phäi là chuy®n ð½n giän.

  
  

• Nam Chiªu: nß¾c nhö n¢m · khoäng giæa tïnh TÑ Xuyên và Vân Nam ngày nay; thü ðô là ÐÕi Lý, thuµc Vân Nam.

  
  

• H¯t T¤t Li®t: tÑc Qubilai, em ruµt và là tß¾ng cüa Mông Kha. Sau khi Mông Kha tØ tr§n · Ðiªu Ngß, H¯t T¤t Li®t tñ xßng làm ÐÕi Hãn · Khai Bình, khiªn xäy ra cuµc nµi chiªn tranh giành ngôi báu v¾i em ruµt là Ariq-Buka. Nåm 1264, Ariq-Buka ð¥u hàng, H¯t T¤t Li®t bèn d¶i ðô v« Yên Kinh (tÑc B¡c Kinh ngày nay), xßng Nguyên Thª T±, l§p nên nhà Nguyên.

  
  

• Vân Nam Vß½ng: tÑc Hugaci hay Thoát Hoan, con ruµt H¯t T¤t Li®t, ðßþc phong làm Vân Nam Vß½ng nåm 1267 v¾i nhi®m vø kh¯ng chª các dân tµc thi¬u s¯ vùng này cûng nhß m· rµng biên cß½ng nhà Nguyên v« phía Nam. Thoát Hoan là ng߶i chï huy quân Nguyên xâm lßþc ÐÕi Vi®t l¥n thÑ hai nåm 1285 và l¥n thÑ ba nåm 1287-1288.

  
  

• nghìn thây ta b÷c trong da ngña: ði¬n tích l¤y t× câu nói cüa viên tß¾ng khét tiªng Mã Vi®n ð¶i Hán chép trong H§u Hán Thß -- ÐÕi trßþng phu dß½ng tØ ß cß½ng tr߶ng, dî mã cách khöa thi nhî. B§c ðÕi trßþng phu nên chªt · giæa chiªn tr߶ng, l¤y da ngña mà b÷c thây.

  
  

• thái th߶ng: tên loÕi nhÕc tri«u ðình dùng trong nhæng bu±i tª l­ quan tr÷ng · tông miªu. B¤y gi¶ là th¶i kÏ ngoÕi giao cång thÆng giæa ta và quân Nguyên, trong nhæng bu±i yªn ti®c tiªp sÑ Nguyên, tri«u ðình nhà Tr¥n nhi«u khi phäi buµc dùng ðªn nhÕc thái th߶ng ð¬ mua vui cho sÑ giä. Tr¥n Qu¯c Tu¤n xem ðó là mµt ði«u nhøc nhã.

  
  

• thái ¤p: ph¥n ð¤t vua Tr¥n phong cho các vß½ng h¥u.

  
  

• ð£t m°i lØa dß¾i ð¯ng cüi nö: t× câu vån trong Hán Thß -- phù bão höa, th¯ chi tích tân chi hÕ nhi t¦m kÏ thßþng, höa v¸ c§p nhiên nhân v¸ chi an. Ôm m°i lØa, ð£t dß¾i ð¯ng cüi r°i n¢m lên trên, lØa chßa k¸p cháy vçn cho là yên.

  
  

• ki«ng canh nóng mà th±i rau nguµi: xu¤t xÑ t× mµt câu vån trong S· T× -- tr×ng ß canh nhi xuy tê h«. Ng߶i b¸ böng vì canh nóng, trong lòng ðã e sþ sÇn, dù g£p rau nguµi ði næa, cûng vçn th±i nhß th߶ng.

  
  

• Bàng Mông: danh tß¾ng ð¶i nhà HÕ, có tài b¡n cung tråm phát tråm trúng.

  
  

• H§u Ngh®: mµt nhân v§t b¡n cung giöi næa trong th¥n thoÕi Trung Qu¯c.

  
  

• Cäo Nhai: n½i trú ngø cüa các vua chß h¥u khi vào ch¥u vua Hán · Tr߶ng An.

  
  

• mãi mãi væng b«n: nguyên vån chæ Hán là vînh vi thanh chiên. Sách Thª Thuyªt chép chuy®n Vß½ng TØ Kính ðêm n¢m ngü th¤y b÷n trµm vào nhà "sÕch sành sanh vét" m÷i v§t. Ông t× t¯n bäo chúng r¢ng: cái n®m xanh (thanh chiên) này là ð° cû cüa nhà ta, các ngß½i làm ½n ð¬ lÕi. T'ac giä dùng ði¬n tích này ð¬ chï nhæng cüa cäi ðßþc lßu truy«n t× ð¶i này sang ð¶i khác.

  
  

• Binh Thß Yªu Lßþc: tÑc Binh Gia Di®u Lý Yªu Lßþc, nay ðã th¤t truy«n. Tác ph¦m v¾i ð¥u ð« tß½ng tñ ðßþc lßu truy«n hi®n nay không phäi là vån bän thñc thø, trong ðó có các ðoÕn chép vài tr§n ðánh th¶i Lê Nguy­n sau này.

  
  

• d©p yên ngh¸ch t£c: nguyên vån chæ Hán là bình l² chi h§u. Có d¸ch giä ðoán Bình L² là tên ð¤t · ðâu ðó vùng Phù L² thuµc tïnh Vînh Phú ngày nay. — ðây, chúng tôi theo Ngô T¤t T¯ và Phan Kª Bính d¸ch thoát là bình ð¸nh ngh¸ch t£c nói chung.

Tài li®u tham khäo

• Th½ Vån Lý Tr¥n, t§p I, NXB Khoa H÷c Xã Hµi, 1977.
• ÐÕi Vi®t SØ Ký Toàn Thß, NXB Khoa H÷c Xã Hµi, 1993, theo mµc bän kh¡c nåm Chính Hòa thÑ 18 (1697).
• Vi®t Nam Vån H÷c SØ Yªu, Dß½ng Quäng Hàm.
• Vi®t Nam SØ Lßþc, Tr¥n Tr÷ng Kim.