Nguye^~n Du

B¤t tri tam bách dß niên h§u
Thiên hÕ hà nhân kh¤p T¯ Nhß ?

Nguyn Du tñ là T¯ Nhß, hi®u là Thanh Hiên, bi®t hi®u là H°ng S½n lÕp hµ, sinh nåm „t D§u dß¾i tri«u Lê Cänh Hßng (1765); ngß¶i xã Tiên Ði«n, huy®n Nghi Xuân, tïnh Ngh® Tînh.
Là dòng dõi trâm anh thª phi®t: cha là Xuân Qu§n Công Nguyn Nghim, t×ng làm t¾i T¬ Tß¾ng tri«u Lê mÕt; m© là ngß¶i vþ thÑ ba, nhû danh Tr¥n Th¸ T¥n ngß¶i Kinh B¡c; anh là Toän Qu§n Công Nguyn Khän cûng làm t¾i Tham Tøng, Thái Bäo trong tri«u.
Sinh ra trong mµt gia ðình quan lÕi, có truy«n th¯ng vån h÷c, nång khiªu th½ vån cüa Nguyn Du s¾m có ði«u ki®n näy n· và phát tri¬n. T× nhö ông ðã n±i tiªng thông minh dînh ngµ. Nåm 1783, Nguyn Du thi hß½ng ð§u Tam Trß¶ng. Vì l¨ gì không rõ, ông không tiªp tøc thi lên næa.
Nåm 1789, Nguyn Hu® kéo binh ra B¡c, ðÕi th¡ng quân Thanh. Nguyn Du, vì tß tß·ng trung quân phong kiªn, không ch¸u ra làm quan cho nhà Tây S½n.
Nåm 1802, Nguyn Ánh l§t ð± Tây S½n Nguyn Quang Toän, v¶i Nguyn Du ra làm quan; ông t× mãi mà không ðßþc nên min cßÞng tuân m®nh. Nåm 1805, ông ðßþc thång Ðông Các ði®n h÷c sî, tß¾c Du ÐÑc H¥u. Nåm 1813, thång C¥n Chánh ði®n h÷c sî, ðßþc cØ làm Chánh SÑ ði Trung Qu¯c. Sau khi v« nß¾c, nåm 1815, ông ðßþc thång L Bµ Hæu Tham Tri.
Ðß¶ng công danh cüa Nguyn Du v¾i nhà Nguyn chÆng có m¤y tr· ngÕi. Ông thång chÑc nhanh và giæ chÑc tr÷ng, song chÆng m¤y khi vui, thß¶ng u u¤t b¤t ð¡c chí. Theo ÐÕi Nam Li®t Truy®n: ``Nguyn Du là ngß¶i ngÕo ngh, tñ phø, song b« ngoài tö vë giæ gìn, cung kính, m²i l¥n vào ch¥u vua thì ra dáng sþ s®t nhß không biªt nói nång gì...''
Nåm 1820, Minh MÕng lên ngôi, cØ ông ði sÑ l¥n næa, nhßng l¥n này chßa k¸p ði thì ông ðµt ngµt qua ð¶i.
ÐÕi Nam Li®t Truy®n viªt: ``Ðªn khi ¯m n£ng, ông không ch¸u u¯ng thu¯c, bäo ngß¶i nhà s¶ tay chân. H÷ thßa ðã lÕnh cä r°i. Ông nói "ðßþc" r°i m¤t; không tr¯i lÕi ði«u gì.''
Tác ph¦m tiêu bi¬u: ngoài Truy®n Ki«u n±i tiªng ra, Nguyn Du còn ð¬ lÕi Vån Tª Th§p LoÕi Chúng Sinh, Vån Tª S¯ng Hai Cô Gái Trß¶ng Lßu, Thác L¶i Trai Phß¶ng Nón b¢ng chæ Nôm, và ba t§p th½ chæ Hán: Thanh Hiên Thi T§p, Nam Trung TÕp Ngâm, và B¡c Hành TÕp Løc.

Nh§n xét v« Nguyn Du và Truy®n Ki«u:

Tiên Phong Mµng Liên Ðß¶ng Chü Nhân: ``... Xem ch² gi¤c mµng ðoÕn trß¶ng tïnh d§y mà cån duyên vçn gÞ chßa r°i; khúc ðàn bÕc m®nh gäy xong mà oán h§n vçn còn chßa hä, thì dçu ð¶i xa ngß¶i khu¤t, không ðßþc møc kích t§n n½i, nhßng l¶i vån tä ra hình nhß máu chäy · ð¥u ng÷n bút, nß¾c m¡t th¡m · trên t¶ gi¤y, khiªn ai ð÷c ðªn cûng phäi th¤m thía ng§m ngùi, ðau ð¾n nhß ðÑt ruµt. Thª thì g÷i tên là ÐoÕn Trß¶ng Tân Thanh cûng phäi.''
``Ta nhân lúc ð÷c hªt cä mµt lßþt, m¾i l¤y làm lÕ r¢ng: T¯ Nhß tØ døng tâm ðã kh±, tñ sñ ðã khéo, tä cänh ðã h®t, ðàm tình ðã thiªt, nªu không phäi có con m¡t trông th¤u cä sáu cõi, t¤m lòng nghî su¯t cä nghìn ð¶i, thì tài nào có cái bút lñc ¤y...''
Phong Tuyªt chü nhân: ``Ðem bút mñc tä lên trên t¶ gi¤y nào nhæng câu v×a lâm ly, v×a üy m¸, v×a ð¯n töa, v×a giäi thß, v¨ h®t ra ngß¶i tài m®nh trong mß¶i m¤y nåm tr¶i, cûng là vì cái cänh l¸ch duy®t cüa ngß¶i ¤y có lâm ly, üy m¸, ð¯n töa, giäi thß, m¾i có cái vån tä h®t ra nhß v§y...''
PhÕm QuÏnh: ``Truy®n Ki«u còn, tiªng ta còn; tiªng ta còn, nß¾c ta còn...''
Dß½ng Quäng Hàm: ``trên t× các b§c vån nhân thi sî, dß¾i ðªn các kë thß¶ng dân phø nhø, ai cûng thích ð÷c, thích ngâm và thuµc ðßþc ít nhi«u...''
Ca dao:
Ðàn ông ch¾ k¬ Phan Tr¥n
Ðàn bà ch¾ k¬ Thúy Vân Thúy Ki«u...

HuÏnh Thúc Kháng: `` (Truy®n Ki«u) v« m£t mÛ thu§t rõ là cñc t¯t, mà · trong ðñng nhæng v§t có ch¤t ðµc...''
Nguyn Bách Khoa: ``Truy®n Ki«u là mµt thÑ vån chß½ng ðã · vào mµt v¸ trí phän tiªn hóa lúc ðß½ng th¶i cüa Nguyn Du. Nó chÑa chan mµt ch¤t tàn héo, tiêu ma. Nó là kªt tinh ph¦m cüa mµt ch£ng ðß¶ng suy ð°i nh¤t trên tràng kÏ tiªn hóa cüa cá tính Vi®t Nam...''
Hoài Thanh: `` (Truy®n Ki«u) là mµt tiªng kêu thß½ng, mµt bän t¯ cáo, mµt gi¤c m½... mµt cái nhìn bª t¡c...''
Xuân Di®u: `` (Truy®n Ki«u) là mµt tiªng khóc vî ðÕi... Nguyn Du ðã nhìn th¤y, ðã cäm xúc, ðã t±ng kªt hàng vÕn vÕn ðau kh± cüa ngß¶i ð¶i dß¾i chª ðµ phong kiªn suy ð°i...''
T¯ Hæu: ``T¯ Nhß ½i, l® chäy quanh thân Ki«u...''
Chª Lan Viên: ``Nguyn Du viªt Ki«u, ð¤t nß¾c hóa thành vån...''
Khuyªt danh: ``H°n Nguyn Du phäng ph¤t m²i trang Ki«ú'

.....