Ông а Già

M²i nåm hoa ðào n·
LÕi th¤y ông ð° già
Bày mñc tàu gi¤y ðö
Bên ph¯ ðông ng߶i qua
Bao nhiêu ng߶i thuê viªt
T¤m t¡c ngþi khen tài
"Hoa tay thäo nhæng nét
Nhß phßþng múa r°ng bay".


Nhßng m²i nåm m²i v¡ng,
Ng߶i thuê viªt nay ðâu ?
Gi¤y ðö bu°n không th¤m
Mñc ð÷ng trong nghiên s¥u ...


Ông ð° vçn ng°i ð¤y,
Qua ð߶ng không ai hay.
Lá vàng r½i trên gi¤y,
Ngoài gi¶i mßa bøi bay.


Nåm nay ðào lÕi n·,
Không th¤y ông ð° xßa.
Nhæng ng߶i muôn nåm cû,
H°n · ðâu bây gi¶ ?


-- Vû Ðình Liên

Sau ðây là mµt bài bình th½ "Ông а Già". Bài này cüa mµt tác giä khuyªt danh, và ðã ðßþc ðång trên nguy®t san Kiªn ThÑc Ngày Nay, xu¤t bän tÕi Sài Gòn (5/94)

Trong mµt bài phöng v¤n, tác giä ðã giäi ðáp hµ ði«u mà bao lâu nhæng bÕn ð÷c tinh ý l¤y làm ng¶. Ðúng là nhà th½ có døng ý mßþn hình änh hoa ðào và không khí bùi ngùi, man mác cüa Thôi Hµ trong bài Ð߶ng thi lßu danh thiên c±. LÕ cho loài hoa n±i tiªng phß½ng Ðông, ð©p và sang ðªn thª, lÕi thêm mµt l¥n b¸ thi nhân b¡t chÑng kiªn chuy®n bi®t ly, dâu b¬. Ai chÆng biªt so v« nhan s¡c v¾i mÛ nhân thì chï thi®t thòi cho ông ð° già, nhßng sñ v¡ng bóng cüa ông khi hoa ðào y nhß nåm cû lÕi n· -- hþp qui lu§t thiên nhiên mà cûng vô tình biªt bao -- vçn gây ðßþc hi®u quä tình cäm và ngh® thu§t.

Không có cái ch¡t l÷c, ðài các nhß ngôn ngæ Thôi Hµ. Ngôn ngæ cüa Vû hi«n lành, giän d¸, nh¸p ði®u ch§m rãi, khoan thai nhß b¤t giác lây lan phong thái cüa nhân v§t "Ông ð°". So v¾i

"Mái chèo m½ ð¬ bâng khuâng trôi ðªn
Mµt phß½ng tr¶i mây lÕc bóng trång khuya."

Sñ gò bó và gi÷ng ð«u ð«u th߶ng th¤y · th½ ngû ngôn lÕi giúp cho bài th½ m· ð¥u có gi÷ng khách quan, k«m chª tình cäm. Hai kh± th½ toàn tä thñc cûng h² trþ t¯t cho møc ðích này :

"M²i nåm hoa ðào n·
LÕi th¤y ông ð° già
Bày mñc tàu gi¤y ðö
....
Bao nhiêu ng߶i thuê viªt
T¤m t¡c ngþi khen tài."

"Gi¤y ðö bu°n không th¡m
Mñc ð÷ng trong nghiên s¥u.."

Màu gi¤y ðö và s¡c hoa ðào. Nhæng xác lá vàng lay l¡t r½i r½i quanh cái dáng ðen sçm, b¤t ðµng cüa ông ð° già. Tình ng߶i nhÕt d¥n theo m²i kh± th½:

"Nhßng m²i nåm mµt v¡ng
Ng߶i thuê viªt nay ðâu ?
......
Ông ð° vçn ng°i ð¤y
Qua ð߶ng không ai hay."

Cänh ¤y, s¡c ¤y, tình ¤y hòa hþp v¾i nhau ðßa cäm xúc cao d¥n ð¬ tiªng th· dài cu¯i cùng:

"Nhæng ng߶i muôn nåm cû
H°n · ðâu bây gi¶ ?"

— m£t khác bài th½ lÕi ðan chéo nhæng c£p ð¯i ngh¸ch: cái t¤t b§t cüa khách qua ð߶ng và sñ ð½n ðµc cüa ông ð°, cái bu°n th¤u xß½ng cüa kiªp ng߶i bên cänh ph¯ ph߶ng rµn ràng m×ng xuân m¾i, và b¤t nhçn làm sao, sñ l£ng l¨ cüa ng߶i ðÕi di®n cu¯i cùng cüa n«n Hán h÷c tàn tÕ, l£ng l¨ cä lúc rút lui, lÕi di­n ra · mµt n½i °n ào, tr¥n ai b§c nh¤t trên thª gian: hè ph¯ ! Cái ðám tang tñ ðßa giæa ph¯ ðông hæng h¶ mà ng߶i tri âm duy nh¤t lÕi có m£t khi c² xe khu¤t bóng t× lâu r°i !

Có sñ d°n nén thái quá nhæng c£p hòa hþp và ð¯i ngh¸ch trên vuông th½ nhö h©p có 100 t× này. Nhßng là sñ thái quá làm nên ki®t tác. M²i chúng ta sau phút l£ng ng߶i, và g¥n nhß tránh m£t nhau vì cái cäm giác ð°ng trách nhi®m nào ðó, b²ng b¡t ð¥u giành nhau lên tiªng. Nhßng t¤t cä nhß b¸ hút, b¸ dÕt ði trong cái t× tr߶ng do chính sñ im l£ng cüa nhân v§t. Vâng, âm thanh có tr÷ng lßþng nh¤t mà bài th½ tÕo ðßþc chính là sñ im l£ng tuy®t ð¯i cüa ông ð°. Nó ðè n£ng lên tim. Nó khu¤y ðµng não bµ. Nó tÕo trÕng thái tinh th¥n b¤t ±n c¥n thiªt ð¬ ð¯i m£t v¾i b¤t cÑ mµt v¤n ð« nghiêm túc nà÷ Có ði«u ðâu thñc sñ là v¤n ð«, là t¥ng cäm xúc chính cüa bài th½ ?

Theo Hoài Thanh thì "Ông а" là "l¶i sám h¯i cüa cä b÷n thanh niên chúng ta ð¯i v¾i l¾p ng߶i ðang ði v« cõi chªt", nhæng con ng߶i mà mµt th¶i h÷ ðã "xúm nhau lÕi chª gi­u h÷ quê mùa, mÕt sát h÷ hü l§u". Nhà phê bình ðã có mµt trích dçn quan tr÷ng t× bÑc thß cüa chính Vû Ðình Liên: "Ông chính là di tích ðáng thß½ng cüa mµt th¶i tàn", và dña vào ý này, tác giä "Thi nhân Vi®t Nam" kªt lu§n: "Bài th½ cüa ng߶i có th¬ xem là mµt vi®c nghîa cØ"

S¨ là mµt chuy®n th¤t l­ và d߶ng nhß vô lý næa khi nghi ng¶ ý kiªn cüa chính tác giä và nhà phê bình uy tín. Nhßng khi · mµt ðoÕn khác, Hoài Thanh g÷i ð¯i tßþng cüa nhà th½ b¢ng cøm t× không úp m· "Nhæng kë thân tàn ma dÕi" ðang "ði v« cõi chªt" thì chúng tôi e r¢ng gi÷ng tuyên ngôn hùng h°n mà ông b¡t buµc phäi dùng khi hÕ huy®t th½ cû và tôn xßng v¸ trí cüa th½ m¾i có änh hß·ng ph¥n nào t¾i vi®c bình th½ chång ? Nªu ð÷c mµt bài th½ khác cûng cùng ði®u hoài c±, bài "Lòng ta là mµt hàng thành quách c±", chúng ta nh§n ra gi÷ng thß½ng tiªc trang tr÷ng h½n là l¯i thß½ng hÕi cüa kë th¡ng cuµc. Và tiªng th· dài bån khoån · cu¯i bài th½ "Ông а" có mµt chi«u sâu h½n thÑ tình cäm biªt ði«u cüa ng߶i ðang ði dñ tang l­, ðang ði làm chuy®n nghîa cØ. Khi mµt cñc là Ð߶ng Thi v¾i Thôi Hµ, và cñc kia là ý th½ cüa Francois Villon (Làm sao tìm lÕi ðßþc tuyªt nåm xßa ? Mais où sont les neiges d'antan ?) ðã gþi hÑng cho "Ông а" nhß chính tác giä th×a nh§n, thì cái s¥u thu¥n mµt màu tê tái trong cä hai dòng th½ Ðông Tây rõ ràng cùng mµt gam màu v¾i ði®u bu°n trong nhæng câu th½ cüa Vû Ðình Liên. Nói khác ði, sñ dùng d¢ng kë · ng߶i ði trong cõi nhân tình không th¬ giän ð½n, rành r¨ m¾i, cû nhß nhæng nhà chính lu§n mong mu¯n. Ngh® thu§t luôn c¥n cái lung linh mê ho£c d­ len vào h°n ng߶i.

Nhßng hoài c± · ðây không phäi là tiªc nu¯i thÑ chæ "r°ng bay phßþng múa" cüa ông ð°. T× ngày ông ð° già không tr· lÕi, xã hµi ðã m¤y l¥n chÑng kiªn cänh thay b§c, ð±i ngôi v« ngôn ngæ -- bän thân nhà th½ là mµt ng߶i giöi tiªng Pháp, thÑ ngôn ngæ ðã thay thª thÑ chæ mà ông ð° ðã viªt trên gi¤y h°ng ði«u thu· nào -- nhßng không th¤y sáng tác nào v« "Ông ð°" Tây hay "Ông ð°" Nga ... xu¤t hi®n. Chßa nói dçu có, chúng cûng không th¬ tÕo ðßþc sñ ð°ng cäm rµng rãi nhß ðã th¤y v¾i "Ông ð°".

Sñ thñc, sñ thay ð±i t× Hán h÷c qua Tây h÷c có mµt ý nghîa ð£c bi®t cüa nó. Su¯t bao thª kÖ, Hán h÷c g¡n v¾i dân tµc, g¡n v¾i nhæng giá tr¸ nhân bän cüa phß½ng Ðông. Фy là thÑ chæ ông cha ta ðã dùng ð¬ trß¾c tác. Nó không nhæng là ngôn ngæ hành chính, thi cØ mà còn là ngôn ngæ tâm linh cüa ð«n chùa, kinh k®, vån tª... Tña nhß gác chuông, tháp chùa, hình änh ông ð°, câu ð¯i... t× lâu ðã thân thuµc v¾i m÷i ng߶i. Ðã ðành vi®c thª chân cüa Tây h÷c là mµt t¤t yªu cüa th¶i ðÕi và cüa hoàn cänh ð¤t nß¾c ngày ðó. Chßa nói cái h÷c t× chß½ng, n® c± ðã góp ph¥n suy vi sÑc mÕnh cüa dân tµc. Nhßng mµt dân tµc tñ tr÷ng t×ng träi qua bao thª kÖ tñ chü và t×ng dùng chæ Hán nhß ngôn ngæ chính cüa mµt qu¯c gia ðµc l§p, không th¬ quên r¢ng Tây h÷c ðã "nh§p kh¦u" vào ð¤t nß¾c mình nhß mµt áp ð£t cùng v¾i tàu chiªn và ðÕi bác, mà cänh søp ð± cüa cái h÷c cû luôn gþi lÕi vªt thß½ng vong qu¯c cüa mình.

Và có th¬ vßþt qua ý ð° cüa tác giä và nhà phê bình, bài th½ ðã tìm thêm ðßþc sñ ð°ng cäm trong tâm thÑc dao ðµng, phÑc tÕp cüa cä mµt dân tµc trong bu±i giao th¶i khi giá tr¸ truy«n th¯ng có nguy c½ mai mµt. Trong lúc cái m¾i chßa thu phøc ðßþc nhân tâm, nó ðánh vào lòng tñ tr÷ng b¸ xúc phÕm và cä tâm lý phù suy, xót thß½ng kë khó. M£t khác, nó còn gþi tâm trÕng kh¡c khoäi ði tìm ngu°n cµi trß¾c mµt cuµc tri¬n lãm kh±ng l° cüa nhæng cänh l¯ lång, k®ch cÞm th߶ng th¤y · các bu±i giao th¶i.

Sñ bi¬u lµ tình cäm v¾i ông ð° già và sñ lßu luyªn v¾i hình änh ðã mai mµt ¤y trong lòng bÕn ð÷c su¯t h½n nØa thª kÖ qua, hÆn phän änh nhæng tâm sñ phÑc tÕp, nhæng ßu tß ða dÕng h½n chúng ta tß·ng.

Cu¯i thª kÖ 20, con tàu Vi®t Nam lÕi ðang qua ngã r¨ m¾i. Không còn không khí tüi bu°n thu· nào. Фt nß¾c ðang lÕc quan. Nhßng tình tñ v« ngu°n và vi®c xác l§p lÕi nhæng giá tr¸ tinh th¥n ðã ðßþc thØ thách cüa dân tµc · m£t nào ðó s¨ g£p thách thÑc. Bu±i "giao th¶i" hôm nay vçn hÑa h©n nhæng hoÕt cänh l¯ lång, lai cång mà h½n mµt l¥n chúng ta ðã chÑng kiªn. Sñ v° v§p v¾i nhæng giá tr¸ ngoÕi lai ðáng nghi ngÕi, thái ðµ "vô tri b¤t mµ" ð¯i v¾i di sän quý báu cüa ng߶i ði trß¾c, và nói riêng m£t ngôn ngæ, tiªng nói cha ông ðang có nguy c½ tr· thành mµt thÑ "ngoÕi ngæ" th¤t süng ngay trên quê hß½ng mình.

Và vì v§y, ng߶i ta vçn còn ng§m ngùi, bån khoån khi ð÷c "Ông а". Vi®c rút lui l£ng l¨ không ð½n t× khiªu nÕi cüa ông không chï gþi thß½ng tâm, mà tiªp tøc m¶i g÷i, khu¤y ðµng nhæng v¤n ð« sâu xa cho xã hµi cùng suy ngçm.

Tôi ng¶ r¢ng ð¤y chính là t¥ng cäm xúc cüa bÕn ð÷c th¶i nay.