Ông ñÒ Già
Ông ñÒ Già
M‡i næm hoa Çào nª
Låi thÃy ông ÇÒ già
Bày m¿c tàu giÃy ÇÕ
Bên phÓ Çông ngÜ©i qua
Bao nhiêu ngÜ©i thuê vi‰t
TÃm t¡c ng®i khen tài
"Hoa tay thäo nh»ng nét
NhÜ phÜ®ng múa rÒng bay".
NhÜng m‡i næm m‡i v¡ng,
NgÜ©i thuê vi‰t nay Çâu ?
GiÃy ÇÕ buÒn không thÃm
M¿c džng trong nghiên sÀu ...
Ông ÇÒ vÅn ngÒi ÇÃy,
Qua ÇÜ©ng không ai hay.
Lá vàng rÖi trên giÃy,
Ngoài gi©i mÜa bøi bay.
Næm nay Çào låi nª,
Không thÃy ông ÇÒ xÜa.
Nh»ng ngÜ©i muôn næm cÛ,
HÒn ª Çâu bây gi© ?
Sau Çây là m¶t bài bình thÖ "Ông ñÒ Già". Bài này cûa m¶t tác giä khuy‰t danh, và Çã ÇÜ®c Çæng trên nguyŒt san Ki‰n ThÙc Ngày Nay, xuÃt bän tåi Sài Gòn (5/94)
Bình ThÖ "Ông ñÒ Già"
Trong m¶t bài phÕng vÃn, tác giä Çã giäi Çáp h¶ ÇiŠu mà bao lâu nh»ng bån džc tinh š lÃy làm ng©. ñúng là nhà thÖ có døng š mÜ®n hình änh hoa Çào và không khí bùi ngùi, man mác cûa Thôi H¶ trong bài ñÜ©ng thi lÜu danh thiên c°. Lå cho loài hoa n°i ti‰ng phÜÖng ñông, ÇËp và sang ljn th‰, låi thêm m¶t lÀn bÎ thi nhân b¡t chÙng ki‰n chuyŒn biŒt ly, dâu b‹. Ai ch£ng bi‰t so vŠ nhan s¡c v§i mÏ nhân thì chÌ thiŒt thòi cho ông ÇÒ già, nhÜng s¿ v¡ng bóng cûa ông khi hoa Çào y nhÜ næm cÛ låi nª -- h®p qui luÆt thiên nhiên mà cÛng vô tình bi‰t bao -- vÅn gây ÇÜ®c hiŒu quä tình cäm và nghŒ thuÆt.
Không có cái ch¡t l†c, Çài các nhÜ ngôn ng» Thôi H¶. Ngôn ng» cûa VÛ hiŠn lành, giän dÎ, nhÎp ÇiŒu chÆm rãi, khoan thai nhÜ bÃt giác lây lan phong thái cûa nhân vÆt "Ông ÇÒ". So v§i
S¿ gò bó và gi†ng ÇŠu ÇŠu thÜ©ng thÃy ª thÖ ngÛ ngôn låi giúp cho bài thÖ mª ÇÀu có gi†ng khách quan, kŠm ch‰ tình cäm. Hai kh° thÖ toàn tä th¿c cÛng h‡ tr® tÓt cho møc Çích này :
Màu giÃy ÇÕ và s¡c hoa Çào. Nh»ng xác lá vàng lay l¡t rÖi rÖi quanh cái dáng Çen sÅm, bÃt Ƕng cûa ông ÇÒ già. Tình ngÜ©i nhåt dÀn theo m‡i kh° thÖ:
Cänh Ãy, s¡c Ãy, tình Ãy hòa h®p v§i nhau ÇÜa cäm xúc cao dÀn Ç‹ ti‰ng thª dài cuÓi cùng:
Ÿ m¥t khác bài thÖ låi Çan chéo nh»ng c¥p ÇÓi nghÎch: cái tÃt bÆt cûa khách qua ÇÜ©ng và s¿ ÇÖn Ƕc cûa ông ÇÒ, cái buÒn thÃu xÜÖng cûa ki‰p ngÜ©i bên cänh phÓ phÜ©ng r¶n ràng mØng xuân m§i, và bÃt nhÅn làm sao, s¿ l¥ng lë cûa ngÜ©i Çåi diŒn cuÓi cùng cûa nŠn Hán h†c tàn tå, l¥ng lë cä lúc rút lui, låi diÍn ra ª m¶t nÖi Òn ào, trÀn ai bÆc nhÃt trên th‰ gian: hè phÓ ! Cái Çám tang t¿ ÇÜa gi»a phÓ Çông h»ng h© mà ngÜ©i tri âm duy nhÃt låi có m¥t khi c‡ xe khuÃt bóng tØ lâu rÒi !
Có s¿ dÒn nén thái quá nh»ng c¥p hòa h®p và ÇÓi nghÎch trên vuông thÖ nhÕ hËp có 100 tØ này. NhÜng là s¿ thái quá làm nên kiŒt tác. M‡i chúng ta sau phút l¥ng ngÜ©i, và gÀn nhÜ tránh m¥t nhau vì cái cäm giác ÇÒng trách nhiŒm nào Çó, b‡ng b¡t ÇÀu giành nhau lên ti‰ng. NhÜng tÃt cä nhÜ bÎ hút, bÎ dåt Çi trong cái tØ trÜ©ng do chính s¿ im l¥ng cûa nhân vÆt. Vâng, âm thanh có tr†ng lÜ®ng nhÃt mà bài thÖ tåo ÇÜ®c chính là s¿ im l¥ng tuyŒt ÇÓi cûa ông ÇÒ. Nó Çè n¥ng lên tim. Nó khuÃy Ƕng não b¶. Nó tåo trång thái tinh thÀn bÃt °n cÀn thi‰t Ç‹ ÇÓi m¥t v§i bÃt cÙ m¶t vÃn ÇŠ nghiêm túc nà† Có ÇiŠu Çâu th¿c s¿ là vÃn ÇŠ, là tÀng cäm xúc chính cûa bài thÖ ?
Theo Hoài Thanh thì "Ông ñÒ" là "l©i sám hÓi cûa cä b†n thanh niên chúng ta ÇÓi v§i l§p ngÜ©i Çang Çi vŠ cõi ch‰t", nh»ng con ngÜ©i mà m¶t th©i h† Çã "xúm nhau låi ch‰ giÍu h† quê mùa, måt sát h† hû lÆu". Nhà phê bình Çã có m¶t trích dÅn quan tr†ng tØ bÙc thÜ cûa chính VÛ ñình Liên: "Ông chính là di tích Çáng thÜÖng cûa m¶t th©i tàn", và d¿a vào š này, tác giä "Thi nhân ViŒt Nam" k‰t luÆn: "Bài thÖ cûa ngÜ©i có th‹ xem là m¶t viŒc nghïa cº"
Së là m¶t chuyŒn thÃt lÍ và dÜ©ng nhÜ vô lš n»a khi nghi ng© š ki‰n cûa chính tác giä và nhà phê bình uy tín. NhÜng khi ª m¶t Çoån khác, Hoài Thanh g†i ÇÓi tÜ®ng cûa nhà thÖ b¢ng cøm tØ không úp mª "Nh»ng kÈ thân tàn ma dåi" Çang "Çi vŠ cõi ch‰t" thì chúng tôi e r¢ng gi†ng tuyên ngôn hùng hÒn mà ông b¡t bu¶c phäi dùng khi hå huyŒt thÖ cÛ và tôn xÜng vÎ trí cûa thÖ m§i có änh hܪng phÀn nào t§i viŒc bình thÖ chæng ? N‰u džc m¶t bài thÖ khác cÛng cùng ÇiŒu hoài c°, bài "Lòng ta là m¶t hàng thành quách c°", chúng ta nhÆn ra gi†ng thÜÖng ti‰c trang tr†ng hÖn là lÓi thÜÖng håi cûa kÈ th¡ng cu¶c. Và ti‰ng thª dài bæn khoæn ª cuÓi bài thÖ "Ông ñÒ" có m¶t chiŠu sâu hÖn thÙ tình cäm bi‰t ÇiŠu cûa ngÜ©i Çang Çi d¿ tang lÍ, Çang Çi làm chuyŒn nghïa cº. Khi m¶t c¿c là ñÜ©ng Thi v§i Thôi H¶, và c¿c kia là š thÖ cûa Francois Villon (Làm sao tìm låi ÇÜ®c tuy‰t næm xÜa ? Mais où sont les neiges d'antan ?) Çã g®i hÙng cho "Ông ñÒ" nhÜ chính tác giä thØa nhÆn, thì cái sÀu thuÀn m¶t màu tê tái trong cä hai dòng thÖ ñông Tây rõ ràng cùng m¶t gam màu v§i ÇiŒu buÒn trong nh»ng câu thÖ cûa VÛ ñình Liên. Nói khác Çi, s¿ dùng d¢ng kÈ ª ngÜ©i Çi trong cõi nhân tình không th‹ giän ÇÖn, rành rë m§i, cÛ nhÜ nh»ng nhà chính luÆn mong muÓn. NghŒ thuÆt luôn cÀn cái lung linh mê ho¥c dÍ len vào hÒn ngÜ©i.
NhÜng hoài c° ª Çây không phäi là ti‰c nuÓi thÙ ch» "rÒng bay phÜ®ng múa" cûa ông ÇÒ. TØ ngày ông ÇÒ già không trª låi, xã h¶i Çã mÃy lÀn chÙng ki‰n cänh thay bÆc, Ç°i ngôi vŠ ngôn ng» -- bän thân nhà thÖ là m¶t ngÜ©i giÕi ti‰ng Pháp, thÙ ngôn ng» Çã thay th‰ thÙ ch» mà ông ÇÒ Çã vi‰t trên giÃy hÒng ÇiŠu thuª nào -- nhÜng không thÃy sáng tác nào vŠ "Ông ÇÒ" Tây hay "Ông ÇÒ" Nga ... xuÃt hiŒn. ChÜa nói dÅu có, chúng cÛng không th‹ tåo ÇÜ®c s¿ ÇÒng cäm r¶ng rãi nhÜ Çã thÃy v§i "Ông ÇÒ".
S¿ th¿c, s¿ thay Ç°i tØ Hán h†c qua Tây h†c có m¶t š nghïa Ç¥c biŒt cûa nó. SuÓt bao th‰ k›, Hán h†c g¡n v§i dân t¶c, g¡n v§i nh»ng giá trÎ nhân bän cûa phÜÖng ñông. ñÃy là thÙ ch» ông cha ta Çã dùng Ç‹ trܧc tác. Nó không nh»ng là ngôn ng» hành chính, thi cº mà còn là ngôn ng» tâm linh cûa ÇŠn chùa, kinh kŒ, væn t‰... T¿a nhÜ gác chuông, tháp chùa, hình änh ông ÇÒ, câu ÇÓi... tØ lâu Çã thân thu¶c v§i m†i ngÜ©i. ñã Çành viŒc th‰ chân cûa Tây h†c là m¶t tÃt y‰u cûa th©i Çåi và cûa hoàn cänh ÇÃt nܧc ngày Çó. ChÜa nói cái h†c tØ chÜÖng, nŒ c° Çã góp phÀn suy vi sÙc månh cûa dân t¶c. NhÜng m¶t dân t¶c t¿ tr†ng tØng träi qua bao th‰ k› t¿ chû và tØng dùng ch» Hán nhÜ ngôn ng» chính cûa m¶t quÓc gia Ƕc lÆp, không th‹ quên r¢ng Tây h†c Çã "nhÆp khÄu" vào ÇÃt nܧc mình nhÜ m¶t áp Ç¥t cùng v§i tàu chi‰n và Çåi bác, mà cänh søp Ç° cûa cái h†c cÛ luôn g®i låi v‰t thÜÖng vong quÓc cûa mình.
Và có th‹ vÜ®t qua š ÇÒ cûa tác giä và nhà phê bình, bài thÖ Çã tìm thêm ÇÜ®c s¿ ÇÒng cäm trong tâm thÙc dao Ƕng, phÙc tåp cûa cä m¶t dân t¶c trong bu°i giao th©i khi giá trÎ truyŠn thÓng có nguy cÖ mai m¶t. Trong lúc cái m§i chÜa thu phøc ÇÜ®c nhân tâm, nó Çánh vào lòng t¿ tr†ng bÎ xúc phåm và cä tâm lš phù suy, xót thÜÖng kÈ khó. M¥t khác, nó còn g®i tâm trång kh¡c khoäi Çi tìm nguÒn c¶i trܧc m¶t cu¶c tri‹n lãm kh°ng lÒ cûa nh»ng cänh lÓ læng, kŒch c«m thÜ©ng thÃy ª các bu°i giao th©i.
S¿ bi‹u l¶ tình cäm v§i ông ÇÒ già và s¿ lÜu luy‰n v§i hình änh Çã mai m¶t Ãy trong lòng bån džc suÓt hÖn nºa th‰ k› qua, h£n phän änh nh»ng tâm s¿ phÙc tåp, nh»ng Üu tÜ Ça dång hÖn chúng ta tܪng.
CuÓi th‰ k› 20, con tàu ViŒt Nam låi Çang qua ngã rë m§i. Không còn không khí tûi buÒn thuª nào. ñÃt nܧc Çang låc quan. NhÜng tình t¿ vŠ nguÒn và viŒc xác lÆp låi nh»ng giá trÎ tinh thÀn Çã ÇÜ®c thº thách cûa dân t¶c ª m¥t nào Çó së g¥p thách thÙc. Bu°i "giao th©i" hôm nay vÅn hÙa hËn nh»ng hoåt cänh lÓ læng, lai cæng mà hÖn m¶t lÀn chúng ta Çã chÙng ki‰n. S¿ vÒ vÆp v§i nh»ng giá trÎ ngoåi lai Çáng nghi ngåi, thái Ƕ "vô tri bÃt m¶" ÇÓi v§i di sän quš báu cûa ngÜ©i Çi trܧc, và nói riêng m¥t ngôn ng», ti‰ng nói cha ông Çang có nguy cÖ trª thành m¶t thÙ "ngoåi ng»" thÃt sûng ngay trên quê hÜÖng mình.
Và vì vÆy, ngÜ©i ta vÅn còn ngÆm ngùi, bæn khoæn khi džc "Ông ñÒ". ViŒc rút lui l¥ng lë không ÇÖn tØ khi‰u nåi cûa ông không chÌ g®i thÜÖng tâm, mà ti‰p tøc m©i g†i, khuÃy Ƕng nh»ng vÃn ÇŠ sâu xa cho xã h¶i cùng suy ngÅm.
Tôi ng© r¢ng ÇÃy chính là tÀng cäm xúc cûa bån džc th©i nay.
.....
