Nhìn LÕi Phong Trào Th½ M¾i
-- Hoài Chân

Cûng nhß nàng Ki«u cüa Nguy­n Du, cuµc ð¶i nàng Th½ m¾i cûng ba chìm bäy n±i. Sau Cách MÕng tháng Tám, trong su¯t b¯n mß½i nåm nàng Th½ m¾i "· không yên ±n ng°i không væng vàng". Chï t× m߶i nåm tr· lÕi ðây, dß¾i làn gió ð±i m¾i, giá tr¸ Th½ m¾i m¾i d¥n d¥n ðßþc nhìn nh§n thoä ðáng.

Trong bài "Mµt th¶i ðÕi trong thi ca" ð¥u cu¯n "Thi nhân Vi®t Nam", chúng tôi -- Hoài Thanh và Hoài Chân -- ðã phác qua l¸ch sØ phong trào Th½ m¾i, ðã phân tích tính ch¤t và nµi dung cüa Th½ m¾i. Sñ phân tích ¤y ðªn bây gi¶ tôi vçn th¤y là ðúng. Nhßng nay sau h½n nØa thª kÖ, nhìn lÕi phong trào Th½ m¾i tôi th¤y rõ h½n mµt s¯ ði¬m.

Hai bài th½ tuyên ngôn cüa phong trào Th½ m¾i

Cûng nhß nhi«u tr߶ng phái thi ca, phong trào Th½ m¾i có bän tuyên ngôn cüa nó. Mà lÕi có ðªn hai bän tuyên ngôn (1).

Bän tuyên ngôn thÑ nh¤t là bài th½ "Cây ðàn muôn ði®u" cüa Thª Læ, ng߶i có công ð¥u trong vi®c xây dñng n«n Th½ m¾i. Bài ¤y nêu cao "tinh th¥n" cüa Th½ m¾i: Th½ m¾i là tiªng nói cüa cái tôi. Bài th½ có 36 câu mà có ðªn 15 chæ tôi. Xin trích 11 câu cüa bài th½ ¤y:

Tôi chï là mµt khách tình si
Ham vë ð©p có muôn hình, muôn th¬
Mßþn l¤y bút nàng Ly Tao, tôi v¨
Và mßþn cây ðàn ngàn phím, tôi ca
Vë ð©p u tr¥m, ð¡m ðu¯i, hay ngây th½
Cûng nhß vë ð©p cao siêu, hùng tráng
Cüa non nß¾c, cüa thi vån, tß tß·ng...
(.....)
V¾i Nàng Th½, tôi có ðàn muôn ði®u
V¾i Nàng Th½, tôi có bút muôn màu
Tôi mu¯n làm nhà ngh® sî nhi®m m¥u
Lây thanh s¡c tr¥n gian làm tài li®u

Là thi sî là ru v¾i gió
M½ theo trång và v½ v¦n cùng mây
Ь linh h°n ràng buµc v¾i muôn dây
Hay chia së b·i tråm tình yêu mªn
(.....)
Ta ¤p ngñc dò xem tri«u máu l®
Nghìn trái tim mang trong mµt trái tim
Ь hi¬u vào gi÷ng su¯i v¾i l¶i chim
Tiªng mßa khóc l¶i reo tia n¡ng ðµng
(.....)
Tôi chï là mµt cây kim bé nhö
Mà vÕn v§t là muôn ðám nam châm
Nªu hß½ng ðêm say d§y v¾i trång r¢m
Sao lÕi trách ng߶i th½ tình l½i lä

Mµt th¶i ðÕi thi ca phong phú

Phong trào Th½ m¾i b¡t ð¥u t× nåm 1932, nåm ông Phan Khôi ð« xß¾ng phong trào và kªt thúc nåm 1941 (2), nåm nhà th½ m¾i Chª Lan Viên ð« tña t§p "Mùa c± ði¬n" cüa Quách T¤n, mµt t§p th½ cû ðßþc nhi«u nhà th½ m¾i hoan nghênh (3).

Chßa bao gi¶ ng߶i ta th¤y xu¤t hi®n cùng mµt l¥n mµt h°n th½ rµng m· nhß Thª Læ, m½ màng nhß Lßu Tr÷ng Lß, hùng tráng nhß Huy Thông, trong sáng nhß Nguy­n Nhßþc Pháp, äo não nhß Huy C§n, quê mùa nhß Nguy­n Bính, kÏ d¸ nhß Chª Lan Viên và thiªt tha, rÕo rñc, bån khoån nhß Xuân Di®u.

Nêu tên tám nhà th½ ¤y là nêu tên tám nhà th½ tiêu bi¬u cho phong trào Th½ m¾¸ Phong trào có ch×ng nåm mß½i nhà th½ phong cách khác nhau m£c dù mµt s¯ có ch¸u änh hß·ng lçn nhau.

Phong trào Th½ m¾i phong phú không chï · s¯ các nhà th½ mà còn · s¯ lßþng nhæng bài th½ hay. Cu¯n "Thi nhân Vi®t Nam" ðã ch÷n in 169 bài, ph¥n l¾n là nhæng bài th½ hay. Nhßng còn biªt bao nhiêu bài hay không ðßþc ðßa vào "Thi nhân Vi®t Nam": Xuân Di®u chï có 15 trong s¯ 72 bài (trong "Th½ th½" và "GØi hß½ng cho gió") ðßþc ch÷n in cho trong Tuy¬n t§p Xuân Di®u I, Huy C§n chï có 11 trong s¯ 34 bài (trong "LØa thiêng") ðßþc ch÷n in trong Tuy¬n t§p Huy C§n I, Thª Læ chï có 7 bài, Lßu Tr÷ng Lß 7 bài, Nguy­n Bính 8 bài, Chª Lan Viên 8 bài, Hàn M£c TØ 7 bài, Nguy­n Nhßþc Pháp 2 bài, Thâm Tâm 1 bài, th½ Tr¥n Huy«n Trân chï ðßþc bình qua mà không ðßþc trích mµt bài nào. "Tiªng ð¸ch sông Ô" -- bài anh hùng ca n±i tiªng cüa Huy Thông -- chï ðßþc trích m¤y câu mà không ðßþc in tr÷n bài. Bài "Ðây thôn Vî DÕ" -- mµt bài th½ ki®t tác cüa Hàn M£c TØ-cûng không ðßþc in trong "Thi nhân Vi®t Nam".

Tôi nêu cø th¬ nhß trên ð¬ nói r¢ng còn h¢ng tråm bài th½ hay không ðßþc ch÷n in vào cu¯n "Thi nhân Vi®t Nam". Và ð¬ khÆng ð¸nh: mµt th¶i ðÕi chï có m߶i nåm mà ta th¤y xu¤t hi®n cùng mµt l¥n h½n nåm mß½i nhà th½ v¾i hàng m¤y tråm bài th½ hay, ðúng là mµt th¶i ðÕi phong phú trong l¸ch sØ thi ca Vi®t Nam.

V« cái bu°n cüa Th½ m¾i

V« cái bu°n cüa Th½ m¾i, nåm 1941 chúng tôi ðã viªt · cu¯i bài "Mµt th¶i ðÕi trong thi ca":

"жi chúng ta n¢m trong vòng chæ tôi. M¤t b« rµng ta ði tìm b« sâu. Nhßng càng ði sâu càng lÕnh. Ta thoát lên tiên cùng Thª Læ, ta phiêu lßu trong tr߶ng tình cùng Lßu Tr÷ng Lß, ta ðiên cu°ng v¾i Hàn M£c TØ , Chª Lan Viên, ta ð¡m say cùng Xuân Di®u. Nhßng ðµng tiên ðã khép, tình yêu không b«n, ðiên cu°ng r°i tïnh, say ð¡m vçn b½ v½. Ta ng½ ng¦n tr· v« h°n ta cùng Huy C§n. Cä tr¶i thñc tr¶i mµng vçn nao nao theo h°n ta. Thñc chßa bao gi¶ th½ Vi®t Nam bu°n và nh¤t là xôn xao nhß thª".

Ðúng là Th½ m¾i bu°n, bu°n nhi«u.

Nhßng v¤n ð« không · ch² bu°n nhi«u hay bu°n ít, mà · ch²: cái bu°n ¤y phäi chång là m£t tiêu cñc cüa Th½ m¾i, phäi chång cái bu°n ¤y là cái bu°n üy m¸ dçn ðªn bi quan m¤t tin tß·ng ?

Mu¯n biªt cái bu°n cüa Th½ m¾i là cái thÑ bu°n gì ta phäi tìm trong th½ các nhà th½ tiêu bi¬u cho phong trào Th½ m¾i.

Thª Læ bu°n cä khi ðßþc thoát lên tiên. "Tiªng sáo thiên thai" dµi vào lòng nhà th½ mµt n²i bu°n mênh mông xa v¡ng:

Tiªng ðßa hiu h¡t bên lòng
Bu°n ½i xa v¡ng mênh mông là bu°n !

— cõi tr¥n Thª Læ càng bu°n. N²i lòng cüa Thª Læ là n²i "Nh¾ r×ng" cüa con h± trong v߶n bách thú:

Nào ðâu nhæng ðêm vàng bên b¶ su¯i
Ta say m°i ðÑng u¯ng ánh trång tan
Ðâu nhæng ngày mßa chuy¬n b¯n phß½ng ngàn
Ta l£ng ng¡m giang s½n ta ð±i m¾i !
...Than ôi! Th¶i oanh li®t nay còn ðâu !

Nói v« cái bu°n cüa Lßu Tr÷ng Lß chúng ta ð«u biªt Lßu Tr÷ng Lß bu°n nhi«u, ðau kh± nhi«u vì tình yêu, nhßng Lßu Tr÷ng Lß cûng có nhæng n²i bu°n khác, tiêu bi¬u là n²i bu°n trong "Tiªng thu":

Em không nghe mùa thu
Dß¾i trång m¶ th±n thÑc
Em không nghe rÕo rñc
Hình änh kë chinh phu
Trong lòng ng߶i cô phø
Em không nghe mùa thu
Lá thu kêu xào xÕc
Con nai vàng ng½ ngác
ÐÕp trên lá vàng khô

V¾i Chª Lan Viên "t¤t cä nhß vô nghîa, t¤t cä không ngoài nghîa kh± ðau". Mµt n²i ðau kh± tri«n miên cüa Chª Lan Viên là "n²i bu°n thß½ng nh¾ tiªc gi¯ng dân H¶i".

Cái bu°n trong th½ Hàn M£c TØ ph¥n l¾n là cái bu°n ðau ð¶i, không chï ðau v« tâm h°n mà ðau cä v« th¬ xác. Nhi«u bài th½ cüa Hàn M£c TØ là nhæng tiªng kêu thß½ng th¯ng thiªt.

Còn Xuân Di®u, nhà th½ tiêu bi¬u nh¤t cüa phong trào Th½ m¾i, Xuân Di®u bu°n ít hay bu°n nhi«u ? Tôi nghî phäi là ng߶i ðau bu°n nhi«u m¾i viªt ðßþc nhæng câu bu°n "nhÑc xß½ng" nhß:

Còn tr¶i ð¤t nhßng chÆng còn tôi mãi
Nên bâng khuâng tôi tiªc cä ð¤t tr¶i
(...)
Thà mµt phút huy hoàng r°i chþt t¯i
Còn h½n bu°n le lói su¯t tråm nåm !

Có l¨ ng߶i hay bu°n nh¤t là Huy C§n. Chính Huy C§n ðã tñ xßng · câu m· ð¥u bài "Mai sau" viªt nåm 1940: "Chàng Huy C§n khi xßa hay bu°n l¡m."

Qua th½ mình Huy C§n nói cùng ta n²i bu°n n½i quán ch§t ðèo cao, n²i bu°n cüa sông dài tr¶i rµng, n²i bu°n cüa ng߶i læ thÑ d×ng ngña trên non, bu°n ðêm mßa, bu°n nh¾ bÕn, bu°n khi n¡ng lên, bu°n khi chi«u xu¯ng, bu°n cä khi không còn th¤y nhæng d¤u chân trên ð߶ng...

Huy C§n g÷i nhæng n²i bu°n ¤y là "n²i hiu quÕnh cüa h°n bu°n không có", nhßng ta th¤y rõ là "có c¾" và ngay câu thÑ tám bài "Mai sau" nói là nhà th½ "cùng ð¤t nß¾c mà n£ng bu°n ð¤t nß¾c."

Ъn ðây chúng ta ð«u th¤y cái n²i bu°n cüa Th½ m¾i không phäi là cái bu°n üy m¸ bÕc nhßþc mà là cái bu°n cüa nhæng ng߶i có tâm huyªt, ðau bu°n vì bª t¡c chßa tìm ra l¯i thoát, cho nên mµt khi th¤y ánh sáng cüa cách mÕng, h¥u hªt các nhà th½ m¾i ð«u ði theo cách mÕng và ng߶i ði theo cách mÕng s¾m nh¤t lÕi là ng߶i "khi xßa hay s¥u l¡m". (4)

Th½ m¾i ðã tr· thành mµt di sän cüa vån h÷c dân tµc. Яi xØ v¾i Th½ m¾i -- t¤t nhiên là ð¯i v¾i nhæng bài Th½ m¾i xu¤t s¡c -- phäi nhß ð¯i xØ v¾i nhæng tinh hoa cüa di sän vån h÷c dân tµc.

Riêng v¾i tôi th¶i thanh niên ðã t×ng s¯ng trong lòng phong trào Th½ m¾i, ðã t×ng ru h°n tôi v¾i h°n Th½ m¾i, nay ð÷c lÕi Th½ m¾i tôi th¤y nhß ðßþc s¯ng lÕi nhæng nåm ð¥y th½ mµng nhßng cûng ð¥y bu°n tüi cüa lÑa tu±i hai mß½i.

Và nàng Th½ m¾i tuy nay ðã trên sáu mß½i tu±i, tôi vçn th¤y nàng vçn xinh tß½i nhß th¶i th½ ¤u:

Hoa tàn mà vçn xinh tß½i
Trång tàn mà vçn nhß h°i r¢m xßa (5)

(1) Bài "Mµt l¯i th½ m¾i trình chánh giæa làng th½" cüa ông Phan Khôi (Phø Næ Tân Vån s¯ 122 ra ngày 10-3-1932) không th¬ xem là bän tuyên ngôn cüa phong trào Th½ m¾i vì ð¸nh nghîa Th½ m¾i r¤t không ð¥y ðü.

(2) Th§t ra phong trào Th½ m¾i kéo dài ðªn Cách mÕng tháng Tám.

(3)Chª Lan Viên viªt trong l¶i tña "Mùa c± ði¬n": "Phân chia b¶ cõi th½ b¢ng hai chæ m¾i cû chÆng có ý nghîa gì".

(4) Huy C§n tham gia hoÕt ðµng trong M£t tr§n Vi®t Minh t× ð¥u nåm 1942.

(5)Nguyên vån trong truy®n Ki«u:

Hoa tàn mà lÕi thêm tß½i
Trång tàn mà lÕi h½n m߶i r¢m xßa.