Cô Hàng Xén
-- ThÕch Lam
Cô Hàng Xén
-- ThÕch Lam
ô Tâm b¾t m®t hÆn ði khi nhìn th¤y cây ða
và cái quán gÕch lµ ra trong sß½ng mù. Cùng mµt
lúc, dãy tre ð¥u làng g¥n hÆn lÕi, cành tre
nghiêng ngä dß¾i gió th±i và nghe th¤y tiªng lá
rào rào và tiªng thân tre cót két. Cô s¡p v« ðªn
nhà r°i, gánh hàng trên vai nh© ði, và nhæng cái
u¯n cong cüa ðòn gánh bây gi¶ nh¸p v¾i chân cô
bß¾c mau. Cô th¤y ch¡c dÕ và ¤m cúng trong lòng,
bö hÆn n²i lo sþ t× nãy vçn quanh qu¦n trong
trí khi cô qua quãng ð°ng rµng, tr½ g¯c rÕ dß¾i
gió b¤c vi vút t×ng c½n.
Qua cái c±ng gÕch cû, cô vào hÆn trong làng. Ngõ t¯i h½n, ð¤t m¤p mô vì trâu bß¾c, nhßng cô thuµc ð߶ng l¯i l¡m. Chân cô dçm lên lá tre khô và tai nghe tiªng xao xác ðã quen; mùi bèo · dß¾i ao và mùi rÕ ß¾t ðßa lên ¦m ß¾t. Ði ngang các nhà quen, cô th¤y ánh sáng ðèn chiªu qua rào, và tiªng nhæng ng߶i quen thuµc · trong ðßa ra.
-- "À, bác cä Sî ðã v« r°i". L¥n nào hàng bác cûng bán hªt s¾m, bác cûng ra v« trß¾c vì nhà có con m÷n. Còn cô, cô cûng có th¬ v« s¾m ðßþc vì chþ chi«u cûng v¡ng ng߶i mua. Nhßng cô còn cÑ vui ch¸ vui em, l¥n kh¥n · lÕi. "Chï tÕi con Liên nó cÑ giæ mình ð¬ v« mµt th¬. Bây gi¶ nó ðã v« ðªn nhà chßa ?"
Cô Tâm lÕi nghî ðªn mình, m© già ðang mong ðþi và các em ðang nóng ruµt vì quà. Gói k©o böng cô ðã gói c¦n th§n 𬠷 dß¾i thúng, m²i ðÑa s¨ ðßþc hai cái. Ch¡c hÆn chúng s¨ vui m×ng l¡m.
Tâm vµi vã bß¾c mau. Trß¾c ðình, sân gÕch rµng ð¥y bóng t¯i và yên l£ng; con s¤u ðá vçn phøc yên trên b® · ngoài, hình dáng quen thuôc quá. B²ng cô d×ng lÕi; cô suýt va phäi mµt ng߶i · ngõ r¨ ra. Ng߶i kia cûng tránh sang bên, sát vào hàng rào. Nhßng Tâm nh§n ra ngay:
-- Bác MÛ ð¤y ß ? Ði ðâu mà t¯i thª ?
Ng߶i kia tiªn mµt bß¾c, nhìn t§n m£t: "Ai ? A, cô Tâm, cô ði chþ v«."
Tâm ðã bß¾c xa r°i, hàng tre vi vút thêm, tr¶i lÕi l¤m t¤m mßa lÕnh r½i xu¯ng m£t. Cô ði qua nhà bà cø Nhiêu r°i v« ðªn ngõ. Cánh cØa g² chßa ðóng. Cô xoay ð¥u ðòn gánh ð¦y cØa r°i bß¾c vào. T¤t cä cái t¯i tåm rét mß¾t, và cánh ð°ng hoang v¡ng cô ð¬ lÕi · ngoài. Ðây là nhà r°i. Mùi phân trâu n°ng ¤m s£c ngay vào c±; thoáng qua, cô nghe tiªng chân trâu ð§p trong chu°ng. Con vá th¤y ðµng süa lên, r°i chÕy lÕi v¤p vào chân qu¤n quít. Trong nhà m¤y ðÑa em reo:
-- A, á. Ch¸ Tâm ðã v«.
Tâm ð£t gánh · trên th«m. Ánh ðèn chiªu ra, cô th¤y qu¥n áo l¤m t¤m ß¾t vì mßa bøi. Th¢ng Lân chÕy ra trß¾c nh¤t, xuýt næa v¤p vào cØa bñc bàn. R°i th¢ng Ái, con Bé cûng theo ra.
-- Quà cüa chúng em ðâu, ch¸ ?
Nó cúi xu¯ng ð¸nh løc vào gánh hàng, Tâm vµi bäo em:
-- „y ch¾, ð¬ ch¸ l¤y cho, không khéo vÞ cä kính.
Cô nhìn xu¯ng ô hàng; mßa chï h½i ph¾t trên kính, chßa vi®c gì. Hàng không có cái gì ß¾t.
-- K©o ðây, m²i ðÑa hai chiªc.
Chúng nó xúm cä chung quanh ch¸.
-- Em bé ngoan ngoãn quá, ðây ph¥n riêng ch¸ dành em ðây này.
B²ng tiªng d¸u dàng cüa bà Tú · dß¾i nhà ðßa lên:
-- Tâm con ðã v« ð¤y ß ?
-- Thßa u, vâng Õ.
Bà Tú ðªn d¡t lû con, kh¨ bäo:
-- Chúng mày háu ån quá, không ð¬ cho ch¸ vào ðªn nhà næÕ R°i quay lÕi Tâm:
-- Con rØa chân tay r°i ði ån c½m këo ðói. Sao v« muµn thª, con ?
-- Thßa u, hôm nay con ng°i chþ Son Õ. Con Gái t× nãy · dß¾i bªp lên cÑ ðÑng mäi góp chuy®n · trên th«m. Bà Tú quay ra bäo:
-- Kia không c¤t hàng vào cho cô, còn ðÑng làm gì · ð¤y ?
Trong nhà ¤m cúng, khác hÆn · ngoài. Ng÷n ðèn thân m§t chiªu trên án thß, nhæng nét vàng ðã cû cüa câu ð¯i hoành phi l¶ m¶ ánh trong bóng t¯i. Mâm c½m ð§y l°ng bàn còn 𬠷 giæa phän.
-- Con ng°i ðây r°i ån c½m. Tr¶i rét thª này thì mai nghï ch÷ thôi con Õ. Di làm gì cho nó kh± ?
Em bé nói theo:
-- Ch¸ · nhà v¾i chúng em ch¸ Õ. Mai chü nh§t chúng em ðßþc nghï.
Tâm mïm c߶i xoa ð¥u em. Cô sung sß¾ng vì th¤y m© sån sóc, các em mªn yêu. Bao nhiêu n²i m®t nh÷c cô th¤y tiêu tán cä. Nhæng lúc này khiªn cô quên hªt cä bao nhiêu n²i e ngÕi khó khån. Cô th¤y vui vë và n¦y n· trong thâm tâm nhæng ý mu¯n t¯t ð©p cho gia ðình. Bà Tú lÕi âu yªm giøc:
-- Con ån c½m ði, không ðói. Thôi, hãy ð¬ ð¤y r°i bäo con sen nó c¤t cho có ðßþc không.
Tâm ðáp: "vâng"; nhßng cô vçn chßa lÕi ng°i ån ngay. Cô còn thu xªp hàng ðã; hai cái hµp g² vuông ðñng các thÑc hàng, và nhæng gói buµc kÛ trong thúng. T¤t cä v¯n liªng quý báu, b·i nh¶ nó, cô kiªm l¶i nuôi các em, giúp ðÞ cha m© t× ngày trong nhà sút ði và ông Tú · trên tïnh d÷n v« ðã ba b¯n nåm nay r°i. Ruµng nß½ng chï còn h½n mçu, c¤y ðü thóc ån, và cån nhà gÕch cû này là nhà th¶, chung cä h÷. Ông Tú ðµ m¡t kém cûng thôi không dÕy h÷c næa. Tâm höi m©:
-- Th¥y con chßa v« c½, u ?
Bà Tú ch§m rãi ðáp l¶i con, an ph§n:
-Th¥y sang ch½i bên ông chánh t× hôm qua, d th߶ng còn · vài ngày m¾i v«.
Hai m© con biªt r¢ng, có v« nhà ông Tú cûng bu°n chä biªt làm gì, r°i lÕi ðªn ði ch½i quanh qu¦n các ng߶i trong làng.
Bæa c½m ngon lành quá, Tâm ng°i ån dß¾i con m¡t hi«n t× và thß½ng mªn cüa m©. Các em cô quây qu¥n cä chung quanh, höi chuy®n chþ búa cüa ch¸. Tâm ng¡m nghía các nét m£t xinh xëo, nhæng con m¡t ngây th½ lóng lánh dß¾i mái tóc t½ cüa các em: cô th¤y lòng ð¥m ¤m và tñ kiêu, lòng ng߶i ch¸ ch¸u khó nh÷c ð¬ kiªm ti«n nuôi các em ån h÷c. Cô höi han sách v· cüa th¢ng Lân và th¢ng Ái, h÷c l¾p ba · tr߶ng làng. Ngày trß¾c, th¶i còn sung túc, cô cûng ðã c¡p sách ði h÷c và v« nhà lÕi ðßþc ông Tú dÕy thêm chæ nho. Nhßng ðã lâu, cô r¶i bö quy¬n sách, ð¬ bß¾c chân vào cuµc ð¶i rµng rãi h½n, khó khån và ch£t ch¨. Buôn bán bây gi¶ m²i ngày mµt ch§t v§t, b·i cô v¯n ít. T¤t cä gánh hàng cüa Tâm chï ðáng giá hai chøc bÕc. Giá nàng có nhi«u ti«n ð¬ buôn väi bán các chþ nhß Liên.
-- Thôi, các em ði ngü ði, mai còn d§y s¾m mà ði h÷c chÑ.
Lân c߶i, trä l¶i ch¸:
-- Mai chü nh§t c½ mà, ch¸ quên r°i à ? T¯i nay em thÑc rõ khuya ð¬ nói chuy®n v¾i ch¸.
Nhßng mµt lát sau, trong cån nhà yên tînh, chï còn Tâm và bà Tú ng°i trên phän: cô ki¬m ði¬m và xªp ð£t lÕi các thÑc hàng ð¬ mai ði phiên chþ B¢ng chính. Nhæng thÑ hàng nho nhö, khác nhau và xinh x¡n: cuµn chï, bao kim, hµp bút, cúc áo, gi¤y l½, mµt tråm thÑc l£t v£t qua lÕi trên ngón tay nhö cüa thiªu næ, v×a quý báu lÕi v×a ít öi. M²i thÑ ð¯i v¾i Tâm có mµt linh h°n riêng, và cô hàng l¶ m¶ ðoán hi¬u trong thâm tâm nhæng khó nh÷c và công cüa ðã làm thành chúng. Tâm ðã thêm vào vài thÑc hàng m¾i b¡t ð¥u bán ðßþc · chþ: ph¤n xoa m£t, d¥u bôi tóc và son thoa môi. Cô ng¡m nghía trên tay cái ¯ng sáp con b¢ng ð°ng, hào rßÞi mµt cái -- ðñng mµt ch¤t ðö th½m làm th¡m tß½i môi các thiªu næ · trên tïnh. Ðôi khi trong bu±i chþ Tâm ðã ðßþc th¤y mµt vài cô gái tïnh v« quê, da tr¡ng, môi ðö, l¸ch sñ và sang tr÷ng. Có l¥n, mµt ðêm khuya, Tâm ðã l¤y sáp bôi lên môi mình và ng¡m trµm bóng trong chiªc gß½ng tròn nhö. Cô Ba. Cô h½i th©n th¤y bóng mình trong ðó, v¾i ðôi môi ðö nhß sçm máu...
-- е này, hàng có bán ðßþc không con ?
-- Thßa u, cûng khá Õ.
Ch¸ Liên bán väi cûng chÆng ð©p b¢ng. Tâm biªt mình xinh nh¤t chþ. B÷n con trai cÑ hay quanh qu¦n ch² cô ng°i và buông l¶i tròng gh©o. Nhßng cô không ð¬ ý: Tâm th¤y væng vàng · giá tr¸ và lòng cao quý cüa mình.
Nàng ðã ðäm ðang nuôi cä mµt nhà, v¾i lÕi, tr× phi là cô gái hß không k¬, còn ai · ð¸a v¸ nàng cûng phäi täo t¥n buôn bán nhß thª. Làm vi®c, ð¯i v¾i Tâm, là l® chung cüa ng߶i ta. Cô th¤y chung quanh toàn nhæng ðàn bà ch¸u khó làm ån v¤t vä ð¬ nuôi ch°ng, nuôi con. Không bao gi¶ Tâm nghî cho mình, cho cuµc ð¶i riêng cüa cô.
Nhßng Tâm cûng không khöi th¡c m¡c v¦n v½ cho thân thª; Tâm ngØng lên nhìn nét m£t hi«n t× cüa bà Tú, r°i quay ði, h½i e th©n. Vì nàng có tâm sñ kín riêng. Hình änh mµt ng߶i con trai lanh lþi, mi®ng tß½i nhß hoa, ån nói m«m möng d nghe. Nhæng ngày phiên chþ B¢ng, Tâm th߶ng th¤y ng߶i ¤y ra hàng Tâm mua kim chï. Nàng m£t xu¯ng hàng th¤y cái nhìn âu yªm cüa ng߶i con trai ¤y ðè n£ng trên ng߶i. Má Tâm ph½n ph¾t ðö. Câu chuy®n ngßþng ngh¸u và gióng mµt nhßng nàng th¤y tâm h°n say sßa nhß nh¤p rßþu.
Ng߶i ta bäo ðó là c§u giáo tr߶ng làng. Vë ng߶i ðúng ð¡n, có tß cách, chÑ không ch¾t nhä nhß nhæng anh trai làng khác. Nhßng nhìn cái áo lß½ng cû, Tâm cûng ðoán là c§u giáo nghèo thì phäi. Cûng nhß nàng.
Lúc lên gi߶ng n¢m, dß¾i t¤m chån möng và lÕnh. Tâm còn t½ tß·ng mãi ðªn con ng߶i xinh trai ¤y. Trong nhà ðã ngü yên tînh cä r°i. Trên án thß, bên ng÷n ðèn hoa kÏ, ch°ng sách và cái ¯ng bút cüa Lân, Ái che khu¤t ánh sáng. Các em nàng -- nhæng ðÑa em thông minh và ngoan ngoãn quá -- không biªt nàng có täo t¥n mãi ðßþc ð¬ kiªm ti«n mua gi¤y bút cho chúng ån h÷c không ? Tâm m½ màng nghî ðªn sñ thành công cüa các em sau này: ð² ðÕt r°i làm trên tïnh giúp th¥y m©. Nhà nàng lÕi sung túc và mát m£t nhß xßa.
Ng߶i ch¸ mµc mÕc và âu yªm ¤y nghî ngþi trong ðêm yên l£ng. Tiªng tr¯ng c¥m canh ðã qua nØa ðêm, nàng m¾i kh¨ th· dài, nh¡m m¡t ngü.
T¤t cä nhæng n²i lo l¡ng lui ði và tâm h°n giän d¸ cüa thiªu næ ðßþc nghï yên tînh.
Sáng s¾m hôm sau, trong gió b¤c lÕnh, Tâm ðã m· c±ng gánh hàng lên chþ. Sß½ng tr¡ng còn ð¥y · các ngõ trong làng; mùi r½m rác và cö ß¾t thoang thoäng b¯c lên, mùi quen cüa quê hß½ng và cüa ð¤t m¥u khiªn Tâm th¤y d ch¸u và thêm can ðäm. Nàng räo bß¾c cho mau chóng ðªn chþ.
Cái ðòn gánh cong xu¯ng vì hàng n£ng, kîu k¸t trên mänh vai nhö bé theo nh¸p ði®u cüa bß¾c ði. Ch¸u khó, ch¸u khó t×ng tí mµt, hªt bß¾c n÷ sang bß¾c kia, cÑ thª mà ði không nghî ngþi. Tâm th¤y ngày nay cûng nhß m÷i ngày, ngày mai cûng thª næa; t¤t cä cuµc ð¶i nàng lúc nào cûng ch¸u khó và hªt sÑc, nhß t¤m väi thô d®t ð«u nhau. Có phäi ðâu chï mµt mình cô; trong nhæng lûy tre xanh kia, bao nhiêu ng߶i cûng nhß cô, cûng phäi ch¸u khó và nh÷c nh¢n, ð¬ kiªm ti«n nuôi ch°ng, nuôi con, nuôi các em. Tâm không chán nän cûng không tñ kiêu, chï th¤y yên tâm ch¡c ch¡n, nhß nhi«u ng߶i khác cûng làm vi®c, cûng s¯ng nhß nàng.
Tâm cÑ bß¾c ð«u chân và ðªn chþ vçn còn s¾m. Nàng bày hàng trên khoäng ð¤t nàng vçn ng°i xßa nay. Ánh sáng ð¥u tiên cüa m£t tr¶i l¤p lánh trên m£t kính các ô hàng. Các màu ðua nhau th¡m tß½i dß¾i ngón tay xinh x¡n cüa Tâm: nhæng cuµn chï mßþt, nhæng cái cúc xà c×, nhæng gß½ng lßþc sáng loáng. Cái gì cûng sÕch s¨ ngån n¡p, nhö nh¡n nhß công vi®c, nhß ý nghî cüa cô hàng xén.
Không khí giá và trong cüa bu±i sáng làm h°ng da dë và khiªn máu chÕy mÕnh. Tâm th¤y vui vë nhanh nh©n trong ng߶i. Ch¸ Liên v¾i th¢ng nhö gánh väi cûng ðã ðªn r°i. Hai ch¸ em c߶i nói chuy®n trò nhß ðôi chim së:
-- Hôm qua mày bán ðßþc bao nhiêu ? Tao ng°i mãi chï bán cho bà lý có mµt t¤m løa.
Tâm ðáp:
-- Thª còn gì næa; b¢ng cä ngày lãi cüa tao kiªm.
Chþ m²i lúc mµt °n ào. Ngßòi ðªn h÷p ðã ðông. Cái ðông ðúc và °n ào ¤y khiªn cho Tâm nhß l¸m ði. Tiªng nói, tiªng c߶i ðùa, chØi rüa tràn ð¥y cä m¤y gian hàng. Sñ hoÕt ðµng rñc rÞ và nhi«u màu. Các hàng quà bánh, các thÑc hàng rë ti«n và vøn v£t · thôn quê, nhæng hoa quä chua chát hái xanh trong v߶n nhà, và bên kia ð߶ng, mùi th½m n°i cháo nóng cüa ch¸ Tß bay ra ngào ngÕt.
Tâm không nghî ngþi, lo l¡ng gì næa. Sñ buôn bán, m£c cä bao b÷c l¤y nàng nhß mµt h½i gió nóng.
T¤t cä hàng t±ng trong bu±i phiên này. T× nhæng ng߶i ðàn bà nghèo ån m£c rách rß¾i, cho ðªn các bà t±ng, bà lý, váy s°i, th¡t lßng ðûi và áo bông m«m, túi n£ng nhæng ti«n. Mµt hai cô trên tïnh, ch×ng con gái ông th×a hay ông chü ty · huy®n, vui ðùa ði lÕi trong chþ, rång tr¡ng và môi ðö. Tâm th¤y h÷ hình nhß vô tâm và sung sß¾ng l¡m thì phäi: các cô bá vai nhau mua hªt thÑc này, thÑc n÷ không tiªc ti«n, ngây th½ nhß con trë. Tâm và Liên nhìn nhau mïm c߶i.
G¥n trßa, c§u giáo ra. Vçn con ng߶i mänh rë và nho nhã trong chiªc áo lß½ng cû. B¯n m¡t nhìn nhau: Tâm má ðö b×ng, tay không biªt làm gì. C§u giáo ngßþng ngh¸u, nØa mu¯n ng°i xu¯ng bên hàng, nØa không dám. Chï có Liên là tinh ngh¸ch, s¯ng sßþng lÕi hay nói ðùa:
-- Kìa ông giáo, m¶i ông mua hàng cüa em nó ði.
R°i cô ngä ð¥u ra sau c߶i ng£t ngh¨o, trong lúc Tâm ðßa m¡t trách và c§u giáo kh¨ mïm c߶i.
Vø g£t hái xong, c§u giáo Bài nh¶ ng߶i m¯i lái ðªn höi Tâm. Bà m¯i là ng߶i cô trong h÷ nhß bà Tú. Sai khi khen ngþi c§u giáo là ng߶i chí thú nªt na, bà m¯i bäo:
-- Tôi cûng vì tình ch¸ em nói giúp cho cháu nó nên vþ ch°ng. C§u giáo tuy nghèo nhßng là con nhà thª gia, ông cø trß¾c cûng có ði dÕy h÷c. Cháu Tâm nó mà v« làm dâu nhà ¤y thì không còn phäi quän ngÕi ði«u gì næa.
Bà Tú cäm ½n và ðáp:
-- Vâng, bà ð¬ cho r°i tôi höi cháu xem thª nào ðã.
Bà m¯i c߶i, v×a ðÑng d§y v×a trä l¶i:
- Ðßþc n½i xÑng ðáng, mình b¢ng lòng thì gä, chÑ còn c¥n gì phäi höi nó næa.
Sau khi bà m¯i v«, bà Tú ðem câu chuy®n höi ông Tú; ông bäo:
-- Bà xem ch² nào nên gä thì gä, không phäi höi tôi làm gì.
R°i ông lÕi xách ô ði ch½i sang làng khác. Bà nhìn theo ông, th· dài. T× ngày trong nhà kém sút ðªn gi¶, ông Tú nhß ng߶i m¤t h°n, chÆng còn ð¬ ý ðªn công vi®c gì næa. Vi®c trong nhà ông ð¬ bà trông nom. Bà nghî ðªn Tâm âu yªm, Nªu không có nó s¾m hôm buôn bán thì bà cûng không biªt xoay s· vào ðâu. Nhà nåm, sáu mi®ng ån, lÕi hai con ði h÷c, h½n mçu ruµng c¤y chï ðü thóc dùng. Bà lÕi chþt nghî: nªu Tâm ði l¤y ch°ng thì làm thª nào ?
Tuy v§y, bu±i chi«u hôm ¤y bà g÷i Tâm vào bu°ng và nói cho Tâm biªt. Tâm yên l£ng nghe, r°i thßa:
-- Con mà ði l¤y ch°ng thì ai kiªm ti«n cho các em ån h÷c ? Thôi u cÑ ð¬ con · nhà buôn bán và trông nom nhà cØa cho th¥y u.
Bà Tú nhìn con, thß½ng mªn:
-- Không ðßþc, con gái ðªn tu±i phäi ði l¤y ch°ng, chÑ con · nhà mãi hay sao ? U s¨ làm hàng sáo ð¬ kiªm thêm chi tiêu trong nhà. Con cÑ nghe u ði.
Bà thêm:
-- V¾i lÕi không ðám nào h½n ðám này næa. Bà cø ð¢ng ¤y cûng hi«n lành và c§u Bài là ng߶i nªt hÕnh ðÑng ð¡n. Con v« nhà ¤y thì u m×ng l¡m.
Tâm cúi m£t th©n ðö hai gò má; nàng tß·ng ðªn c§u giáo, con ng߶i xinh trai và nhã nh£n, mà m¾i bu±i g£p l¥n ð¥u, nàng ðã mªn yêu ngay. Nhßng bö nhà ði l¤y ch°ng ? Th¢ng Lân và th¢ng Ái l¤y ti«n ðâu mà mua sách v· h÷c ? Nghî ðªn m© già phäi làm løng v¤t vä lòng Tâm lÕi không nÞ. Nàng khóc nói:
-- Thôi, u cÑ ð¬ con · nhà h¥u hÕ th¥y và sån sóc các em. Chúng nó còn bé dÕi cä, nªu con ði thì ai là ng߶i trông nom nhà cØa.
Nhßng thß½ng con, bà Tú không ng¥n ngÕi chút nào. Bà b¢ng lòng cho Tâm và nh¡n tin cho bà m¯i biªt. Bên nhà trai xin cß¾i ngay trß¾c Tªt.
Ngày v« nhà ch°ng, Tâm bu°n r¥u không thiªt gì trang ði¬m. Nàng g÷i các em vào trong bu°ng ð¬ t× bi®t: Lân và Ái níu l¤y c± Tâm qu¤n quít, không mu¯n r¶i ra. Nàng âu yªm d£n dò:
-- Các em · nhà ch¸u khó ån, h÷c nhé ð×ng ð¬ cho th¥y u phäi phi«n lòng. R°i tháng tháng ch¸ s¨ gØi ti«n v« cho các em tiêu.
Tâm ng×ng lÕi, Ña nß¾c m¡t không nói ðßþc næa. Nàng x¯c em bé lên hôn r°i ra ngoài l tÕ cha m©.
Ðám rß¾c dâu theo con ð߶ng nhö trong làng ði ra cánh ð°ng. Hai bên ngõ, ng߶i trong làng ðÑng xem cô dâu và chú r¬ m¾i.
Bu±i chi«u hôm ¤y, trong nhà bà Tú tr· nên lÕnh l¨o và v¡ng không. Bæa c½m chï có m¤y m© con ng°i ån. Lúc th¡p ðèn, bà tú g÷i con sen lên bàn nói chuy®n v« Tâm cho ðÞ bu°n. Th¢ng Lân và Ái cûng ng¦n ng½ nh¾ ch¸. Không còn nhæng bu±i t¯i ch¶ ðþi ch¸ Tâm gánh hàng v«, nghe tiªng c߶i nói vui vë cüa ch¸ và mong ðþi chia quà næa. Chúng ng°i nghe chuy®n bà tú mãi t¾i khuya r°i gøc trên sách ngü.
V« nhà ch°ng ðßþc vài hôm, Tâm lÕi phäi ði bán hàng ngay ð¬ khöi m¤t m¤y phiên chþ Tªt. Nhà ch°ng nàng cûng nghèo, nhà cØa không có gì. C§u Bài dÕy h÷c trong làng ðßþc dåm b¦y b°ng bÕc lß½ng. Bao nhiêu vi®c chi tiêu trong nhà lÕi trông cä vào mình nàng.
Bây gi¶ gánh hàng tr· nên n£ng quá trên ðôi vai nhö bé. Chiªc ðòn gánh càng cong xu¯ng và rên rï. Ngoài giang s½n nhà ch°ng nàng phäi gánh vác, Tâm lÕi còn lo sao kiªm ðßþc ðü ti«n ð¬ thêm cho cho các em ån h÷c. Trong sß½ng mu¯i s¾m rét và giá lÕnh, nàng ðã phäi bß¾c ra ngõ ð¬ ði chþ r°i. Trên con ð߶ng m¤p mô và ð¤t r¡n, Tâm bß¾c nhæng bß¾c nhö và mau. жi nàng lÕi khó nh÷c và c¯ sÑc kª tiªp nhau. Có khi Tâm tß·ng nàng vçn còn · nhà, vçn còn con gái và bu±i chi«u nàng s¨ gánh hàng v« cån nhà cû, th¤y các em ra ðón và nghe tiªng m© nàng d¸u dàng sån höi. Nhßng không, bây gi¶ nàng không ðßþc v« nhà m© luôn næa. Gia ðình cüa ch°ng là gia ðình cüa nàng: nàng phäi lo ti«n cho ch°ng vø thuª. Nhæng lúc gi² Tªt, phäi may vá cho Bài: chiªc áo lß½ng m¾i chàng s¡m ngày cß¾i bây gi¶ ðã b¡t ð¥u bÕc và rách r°i.
Ngày phiên chþ ð¯i v¾i nàng cûng kém vui. Má nàng h°ng h½n, môi nàng th¡m thêm, ng߶i ta bäo nàng bây gi¶ ð©p ra h½n trß¾c. Nhßng nàng c¥n gì nhæng cái ðó næa. B÷n trai làng không còn chòng gh©o nàng, và trong lòng nàng cûng không còn cái th¶i con gái duyên th¡m và ch¶ mong ðã hªt r°i. Nàng chï còn là mµt ng߶i ðàn bà täo t¥n hôm s¾m ð¬ nuôi ch°ng. Bu±i phiên chþ B¢ng, Liên ng°i cÕnh nàng nhí nhänh khoe:
-- Này Tâm xem, tôi m¾i s¡m ðßþc cái này ð©p l¡m.
Liên ðßa ra mµt ðôi khuyên vàng cô m¾i gØi ðánh · trên tïnh. Tâm c¥m l¤y ng¡m nghía trên tay. M¡t nàng sáng lên, Tâm nghî ðªn nhæng bu±i nói chuy®n v¾i Liên khi nàng chßa l¤y ch°ng. Hai ch¸ em bàn v« nhæng ð° trang sÑc, và ðôi khuyên là cái ß¾c v÷ng tuy®t ðích cüa hai cô gái quê. Hai ng߶i bu±i vào cûng nh¡c ðªn, và cùng h©n nhau dành døm ð¬ s¡m mµt ðôi ðeo Tªt.
-- Щp quá nhï. Ch¸ mua hªt bao nhiêu ?
Nàng ng¦n ng½ ðßa trä lÕi Liên, yên l£ng nhìn bÕn m¡c vào tai. Tâm nghî không bao gi¶ nàng có thÑ ¤y næa. Làm sao dành døm ðßþc ch×ng ¤y ti«n, mà nªu có s¯ ti«n ¤y næa nàng cûng còn phäi ð¬ tiêu vi®c nhà, hay gØi cho các em. Lân ðã lên h÷c tr߶ng tïnh, sñ t¯n kém lÕi tång thêm. DÕo hè nåm ngoái nó ðã l¤y cüa nàng h½n chøc bÕc. Hôm qua, bà Tú lÕi nh¡n ng߶i bäo gØi thêm cho nó ð¬ nµp gi¤y ði thi. Nàng lo quá. Nhæng s¯ ti«n nàng cho em là ti«n dành døm riêng cüa nàng; Tâm phäi ðßa gi¤u, sþ m© ch°ng và ch°ng nàng biªt. Nhi«u l¥n Bài ðã g¡t v¾i nàng, vì Tâm không còn ti«n ðßa. Và nhæng l¶i cüa m© ch°ng nàng ðã b¡t ð¥u có vë ðay nghiªn và nghi ng¶.
Hai nåm sau, Tâm ðë ðÑa con trai. — cæ ðßþc nØa tháng, nàng phäi ð¬ con cho m© ch°ng trông nom, r°i lÕi gánh hàng ði chþ. M¤y nåm khó nh÷c ðã thay hÆn ng߶i nàng. Tâm bây gi¶ không còn là cô gái xinh x¡n h°i trß¾c. Nàng già ði nhi«u l¡m. Ðã lâu nàng không còn chú ý ðªn s¡c ð©p cüa mình và cûng không biªt nó tàn lúc nào. S¡c ð©p cûng vô ích cho nàng khi ðã có ch°ng r°i. Tâm th¤y mình già và yên tâm trong sñ ðÑng tu±i. Nhæng ngày chþ phiên, nàng nhìn các cô gái v¾i ý nghî an ph§n cüa ng߶i ðã qua tu±i trë r°i. Bây gi¶ nàng còn thì gi¶ ðâu trang ði¬m næa. Cái cô hàng xén xinh ð©p trß¾c kia n±i tiªng cä mµt vùng, bây gi¶ không còn ai nh¾ ðªn næa. Ðã có nhæng cô con gái khác m¾i l¾n lên, rñc rÞ và tß½i t¡n, c߶i nói có duyên v¾i nhæng c§u con trai khác. Nhi«u khi nhìn vë hân hoan sung sß¾ng cüa h÷, Tâm lÕi nghî ðªn ngày trß¾c kia, hình nhß ðã lâu l¡m, nàng còn là cô hàng xén má h°ng môi ðö, e l® cúi m£t dß¾i cái nhìn âu yªm cüa c§u giáo Bài nho nhã và ðÑng ð¡n trong t¤m áo lß½ng. Th¶i ¤y bây gi¶ ðâu ? Ch¸ Liên may m¡n ðã l¤y ðßþc ch°ng giàu, lên buôn trên tïnh, ch¸ ¤y vçn trë ð©p chß xßa. Tâm kh¨ th· dài, bây gi¶ các ch¸ em bÕn cû không còn ai · lÕi ð¬ cùng chia së nhæng n²i khó nh÷c v¾i nàng.
Tâm räo bß¾c ði qua cánh ð°ng nghî ngþi. Ðã lâu, nàng không có d¸p sang thåm nhà vì b§n con m÷n và buôn bán. Chi«u nay Lân · trên tïnh v«, nên nàng ðªn ð¬ g£p em và höi thåm ông tú, m®t ðã m¤y tháng nay.
Cây ða c²i và cái quán gÕch vçn ðÑng ðþi nàng · ð¥u làng. Ð߶ng ngõ vçn l°i lõm vì trâu ði, hai bên v® vçn mùi bèo và mùi rÕ ß¾t. Trong làng chÆng có gì thay ð±i.
Khi nghe th¤y tiªng bà Tú âu yªm ðón höi trên th«m, tiªng th¢ng Ái và em bé reo m×ng ch¸, lòng Tâm d¸u lÕi nhß ngày nàng còn gánh hàng v«. Tâm bß¾c vào ng°i trên phän bên cÕnh m©; cån nhà ð¯i v¾i nàng hình nhß rµng rãi và l£ng l¨ h½n trß¾c nhi«u.
-- Em Lân ðâu ?
Nó v×a m¾i chÕy ðâu sang hàng xóm. Chä biªt c¥n gì mà nó còn ðþi con ð¬ xin ti«n.
Tâm th· dài:
-- Con chä có ð°ng nào ð¬ ra cä.
Bà Tú nhìn con ái ngÕi:
-- C§u giáo lÕi thôi dÕy h÷c, thì nhà con túng thiªu th§t.
Hai m© con yên l£ng không nói næa. Tâm th¤y m© già ði quá, hai mái tóc ðã bÕc ph½. B²ng nhiên, nàng ðau xót trong lòng, thß½ng m© và bu°n cho cänh nhà nghèo.
-- Kia, ch¸ ðã ðªn. Em ch¶ ch¸ mãi t× sáng ðªn gi¶.
Lân · ngoài bß¾c vào, nhanh nh©n. C§u l¾n hÆn lên, dáng ði®u mÕnh më và h½i x¤c l¤c, rõ ra mµt c§u h÷c trò lanh lþi trên tr߶ng tïnh. Tâm nhìn em m×ng rÞ. M¡t nàng sáng lên vì kiêu hãnh có ng߶i em nhß thª:
-- Em ch½i ðâu v« ? Bao gi¶ lÕi lên tïnh h÷c ?
Nàng ân c¥n sån sóc, höi em. Lân trä l¶i ch¸ qua loa, h½i bñc mình v« nhæng câu höi l¦n th¦n cüa ch¸. C§u nói ngay ðªn chuy®n c¥n:
-- Em xin ch¸ mµt chøc bÕc ð¬ mua sách h÷c.
Tâm hoäng sþ:
-Sao nhi«u thª, ch¸ l¤y ðâu ra. е này buôn bán khó khåu l¡m, mµt ngày vài hào chï lãi, em bäo ch¸ làm thª nào ðßþc ?
Th¤y Lân có vë không b¢ng lòng, Tâm vµi ðáp:
-- Hãy ð¬ thong thä ch¸ lo r°i gØi ch¸ Liên cho em.
-- Thª thì l¤y ti«n ðâu mà nµp ð½n và mua sách bây gi¶ ? Không có thà r¢ng · nhà cho xong.
Lân vùng v¢ng ðÑng g§y bß¾c ra ngoài th«m. Bà Tú ngß¾c m¡t trông theo, r°i vµi vã bß¾c ra g÷i em lÕi. Nàng d¸u gi÷ng ng÷t ngào:
-- G¾m, chßa chi em ðã gi§n. Có phäi ch¸ tiªc em ðâu, vì ch¸ chßa có th§t.
Lân yên l£ng r°i không nói gì, quay m£t ði ch² khác. Lòng ch¸ lÕi không nÞ th¤y em bu°n:
-Thì ðây, ch¸ có chøc bÕc này là ti«n l¤y hµ cho anh ¤y ðây. Em c¥m l¤y r°i ch¸ li®u vay sau cûng ðßþc.
Tâm l¥n ruµt tßþng l¤y ra gói bÕc gi¤y cuµn tròn. S¯ ti«n nàng v×a l¤y ð¸nh trang träi các công nþ và lo sßu thuª cho Bài. Nhßng th¤y vë m£t vui m×ng cüa em, nàng quên m¤t cä nhæng n²i lo sþ ðang ch¶ nàng.
Lúc Tâm ra v«, tr¶i ðã t¯i. Nàng vµi vã bß¾c mau ð¬ v« cho con bú. Sß½ng mù xu¯ng phü cä cánh ð°ng, và gió lÕnh n±i lên: Tâm thu vÕt áo lÕi cho ðÞ rét, l¥n theo b¶ cö ði. Lòng nàng m®t nh÷c và e ngÕi: l¤y ðâu mà bù vào ch² ti«n ðßa cho em ? Tâm nh¾ lÕi nhæng l¶i d¢n cüa m© ch°ng và nhæng câu gi§n dæ cüa Bài m²i khi höi nàng không có ti«n. Nàng nghî ðªn nhæng ngày buôn bán ðßþc, ngày không, Tâm d¤n bß¾c. Cái vòng ðen cüa r£ng tre làng Bàng b²ng vøt hi®n lên trß¾c m£t, t¯i tåm và d¥y ð£c. Tâm bu°n r¥u nhìn th¤u cä cuµc ð¶i nàng, cuµc ð¶i cô hàng xén t× tu±i trë ðªn tu±i già toàn khó nh÷c và lo sþ, ngày kia nhß t¤m väi thô s½. Nàng cúi ð¥u ði mau nào trong ngõ t¯i.
Courtesy Professor Stephen D. O'Harrow, Coordinator of Vietnamese Language Program, University of Hawaii
